خشکسالی هیدرولوژیکی مشهد – بخش دوم

درباره نویسنده
	دکتر سید حسین ثنایی نژاد استاد گروه آموزشی علوم و مهندسی آب – دانشکده کشاورزی – دانشگاه فردوسی مشهد

در ادامه مطلب منتشر شده با عنوان خشکسالی هیدرولوژیکی در مشهد در این پست به بررسی بیشتر این موضوع نوسط دکتر حسین ثنایی نژاد عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد پرداخته شده است:

خشکسالی ها چه فرقی با هم دارند؟

پس از انتشار یادداشت دیروز با عنوان: “اعلام خشکسالی هیدرولوژیکی شدید” برخی از دوستان سوال کردند که پسوند هیدرولوژیکی چرا برای خشکسالی اسنفاده شده و به چه معنی است!

خشکسالی پدیده زیانبخش جوی پیچیده ایست. به همین دلیل تحت عنوان های مختلف نامگذاری و مطالعه می شود. در حال حاضر چهار نوع خشکسالی از هم تفکیک شده اند:

۱- خشکسالی هواشناسی به کاهش بارندگی کمتر از مقدار نرمال در یک دوره زمانی گفته می شود. شاخص های دقیق تری هم برای تعریف آن بیان شده اند. این کاهش بارش الزاما به معنی وقوع خشکسالی های دیگر که در پی می آیند نیست.

۲- خشکسالی کشاورزی وقتی رخ می دهد که کاهش بارش منجر به آسیب رسیدن به محصولات کشاورزی و دامپروری شود. مثلا اگر کشاورزی یک منطقه متکی به آب های زیر زمینی باشد خشکسالی در کوتاه مدت و یا حتی میان مدت تاثیری بر کشاورزی نخواهد داشت. اما اگر کشاورزی دیم باشد و یا متکی به آبهای سطحی باشد همزمان با خشکسالی هواشناسی رخ می دهد. یا برعکس مثل همین امسال اگر در همین فصل بهار جاری، باران به اندازه کافی ببارد به دلیل کاهش بارشی که در فصل زمستان داشته ایم، خشکسالی هیدرولوژیکی رخ خواهد داد. با اینحال در صورت کافی بودن باران بهاری ممکن است در مزارع کشت دیم و نیز زمین هایی که از چاه عمیق آبیاری می شوند خشکسالی کشاورزی نداشته باشیم.

۳- خشکسالی هیدرولوژیکی زمانی رخ می دهد که کاهش بارش منجر به کاهش سطح مخازن آب و نیز کاهش میزان آب دهی رودخانه ها، چشمه ها و قنات ها شود. کمبود بارش زمستانی به خصوص به صورت برف می تواند خشکسالی هیدرولوژیکی را باعث شود. علاوه بر این در جاهایی که طول رودها بسیار زیاد است، ممکن است در مناطق پایین دست رود خشکسالی هواشناسی رخ ندهد ولی به دلیل وقوع خشکسالی هواشناسی در منطقه سرشاخه های رود، خشکسالی هیدرولوژیکی اتفاق بیافتد. به قول سعدی:

۴- خشکسالی اقتصادی-اجتماعی وقتی رخ می دهد که به دلیل افزایش نامتعادل فعالیت های اقتصادی و اجتماعی، وقوع جنگ و یا مهاجرت های بی رویه به یک منطقه خاص مقدار تقاضای آب از مقدار منابع آب موجود بیشتر باشد. این خشکسالی حتی بدون وقوع خشکسالی هواشناسی هم می تواند رخ دهد.

آیا ما برای خشکسالی شدید آماده ایم؟

جواب ساده این است که: خیر! و دلایلم را در اینجا خواهم نوشت:

سالها قبل وقتی بر روی طرحی به نام “سازگاری با خشکسالی”  کار می کردم به متن مجموعه قوانینی برخورد کردم که برای شرایط اضطراری خشکسالی در نیویورک تدوین شده بودند. قوانینی که کاملا واضح و با جزئیات بسیار برای همه لازم الاجرا بودند و تخلف از آنها جرم محسوب شده و مستوجب مجازات! لازم به ذکر است که میانگین بارندگی در نیویورک بیش از یک هزار میلیمتر در سال یعنی بیش از چهار برابر میانگین بارندگی مشهد می باشد.

این مجموعه قوانین مفصل است و شامل فصل ها و ماده ها و تبصره های بسیار. برای اینکه بدانیم تا چه انداره به جزئیات ریزی در این قوانین پرداخته شده بود، نمونه ای از آن را ذکر می کنم:

“آبیاری فضای سبز بجز در ساعات ۷ تا ۹ صبح و ۵ تا ۷ عصر ممنوع است. استفاده از آب لوله کشی برای آبیاری فضای سبز خصوصی در ساعات مذکور در روزهای فرد برای پلاک های فرد و در روزهای زوج برای پلاک های زوج مجاز می باشد.”

بر همین سیاق برای مصرف آب در هتل ها، شستشوی خودروهای شخصی و تمام فعالیت های آب بر قوانین واضح و دقیقی تدوین شده بود.

من همان موقع، یعنی در سال ۱۳۸۲ نشستم و تمام این جزوه قوانین حالت اضطراری خشکسالی را ترجمه کرده و به عنوان یکی از گزارش های طرح تحویل مقامات مسئول دادم و به عنوان یک محقق توصیه کردم شبیه چنین قوانینی برای شرایط اضطراری خشکسالی در ایران تدوین و تصویب شده تا به اجرا در آیند.

اکنون پس از گذشت ۱۵ سال از آن روز حداقل این است که من از انجام چنین کار مهمی بی خبرم و اگر کسی مطلع است که چنین قوانینی وضع و تصویب و برای اجرا ابلاغ شده اند لطفا به من اطلاع دهد.

بدیهی است که اولین قدم برای ایجاد آمادگی در یک جامعه برای انجام کارهای خاص در شرایط اضطراری خشکسالی، وضع قوانینی است برای ایجاد هماهنگی های لازم و نیز موظف  کردن همه ارکان جامعه برای تعیین مسئولیت و نیز انجام وظایفی که در چنین وضعیتی باید به انجام برسند.

بر این اساس باید گفت علیرغم اینکه در دهه های گذشته کشور ما با خشکسالی های مکرر مواجه بوده است، متاسفانه در نظام اجرایی آن هیچ ساختار مدون و تعریف شده ای برای شرایط اضطراری خشکسالی وجود ندارد.

بنابراین از مسئولین امر به ویژه از نمایندگان مجلس و شوراهای اسلامی شهرها و روستاها درخواست می کنم در اسرع وقت نسبت به این امر مهم اقدام نمایند که فردا دیر است.

آیا پدیده های جوی مانند خشکسالی همچنان غافلگیرمان خواهند کرد؟!

بله! ما باز هم غافلگیر می شویم، باز هم سیل ناگهانی خسارت های قابل پیشگیری خواهد زد، باز هم تگرگ به محصولات کشاورزی آسیب وارد خواهد کرد و باز هم  باغ هایی که از رودخانه های فصلی آبیاری می شوند خشک خواهند شد و باز هم مشکلات بی آبی گریبانگیر بخش کشاورزی و حتی مصارف شهری می شوند!

ما هنوز اولین قدمها را هم برای ارزیابی دقیق و پایش پدیده های زیانبخش جوی مانند تگرگ و سیل و خشکسالی و سرمازدگی و نظایر اینها درست برنداشته ایم.

همه می دانیم که اولین قدم در هر علمی تهیه و گردآوری داده است.  ایستگاه های هواشناسی و هیدرومتری و تبخیر سنجی و بارانسنجی و سایر ایستگاه های اندازه گیری ما بسیار ناقصند و برای اندازه  گیری دقیق داده های مورد نیاز پژوهش های هواشناسی مشکلات بسیاری دارند.

در اینجا به یک نمونه از این موارد اشاره می کنم. شبکه رادارهای هواشناسی کشور تقریبا خالی از رادار است زیرا تعداد رادارهایی که درست کار کنند از تعداد انگشتان یک دست هم کمترند!

سالهاست قرار است یک رادار هواشناسی در دومین کلان شهر کشور نصب شود! جیزی که حتی یک دستگاه از آن در تمام نیمه شرقی کشور نیست! سال گذشته مطلع شدم این کار نهایی شده است. هنوز لبخند خوشحالی از این خبر بر لبانم ننشسته بود که با اطلاع از محل نصب آن آب سردی بر سرم ریخته شد.

به صورت غیر رسمی به مسئولین ذیربط اطلاع دادم که محل مناسبی برای نصب رادار انتخاب نکرده اند. قرار شد موضوع را بیشتر بررسی کنند و اصلاح کنند و نکردند!

محل نصب این رادار در پست ترین ارتفاعات جنوب شرقی مشهد می باشد. جایی که نه اشراف ارتفاعی و زاویه دید به دشت مشهد دارد و نه موقعیت آن از نظر مسیر طوفان های تندری که از روی این شهر عبور می کنند مناسب است! در واقع وقتی طوفان ها در دید این رادار قرار می‌گیرند که تقریبا  بخش عظیمی از دشت مشهد را پشت سر گذاشته و فعالیت برخی از آنها احتمالا تمام شده است.