در چند دهه گذشته امنیت آبی در خاورمیانه و شمال آفریقا دچار تغییرات اساسی شدهاست . همچنین این منطقه دارای سابقه درگیریهای سیاسی است که مدیریت موثر آب را دشوار میسازد .
هدف مدیران این دولتها پروژه هایی در سطح عظیم مانند سد سازیاست که رضایت مردم را جلب کرده و موجب رشد کشاورزی و صنعت شود ٬ درحالیکه اینگونه پروژهها باعث افزایش تنشها با کشورهای همسایه میشود . ضمنا تغییر اقلیم ٬ عرضه آب را کاهش میدهد و باعث ناپایداری استخراج آبهای زیرزمینی میشود .
انجمنی به بررسی امنیت آبی در منطقه، به ویژه در : ایران ٬ شورای همکاری خلیج فارس وهمچنین حوزه دجله و فرات پرداخته است. بوسیلهی این انجمن تهدیدات امنیتی آب شناسایی شده است و “استراتژیهای خروج” از آنها مورد بحث قرار گرفته است.
در این انجمن تعداد زیادی محقق راجع به تغییر شرایط امنیت آبی در منطقه منا (خاورمیانه و شمال آفریقا) بحث کردند . در این مباحثه امنیت کشورهای ایران ٬ مناطق ساحلی دجله و فرات و کشورهای حوزه خلیج فارس بطور خاص پوشش داده شدند.
بیشتر محققان این انجمن تلاش کردند که در گفتگوی حمایت شده و هماهنگ شده که توسط مرکز هولینگز برای گفتگوی بینالمللی و اجرا برنامه تحقیقاتی و مطالعات استراتژیک شاهزاده محمد بن فهد که در دانشگاه فلوریدا مرکزی در جزیره هیبلیادا ٬ استانبول ٬ ترکیه در تابستان ۲۰۱۴ برگزار شد شرکت کنند . این گفتگو با حضور مردم از سراسر منطقه و در سراسر رشته های مختلف هواشناسی، مهندسی، تحلیل سیاستگذاری اجتماعی، روابط بینالمللی، مطالعات امنیتی، و تاریخ برگزار شد . همچنین ما مشارکت دکتر کاوه مدنی راجع به بحران آب ایران ٬ که مربوط به گفتگوی مهم و دعوت عمل به جامعه ژئوپلیته سلطنتی در ماه ژانویه ۲۰۱۴ است را ارج مینهیم و خوشآمد میگوییم .
در بحثهای استانبول توافق گستردهای راجع به اینکه آب یک نگرانی امنیتی چند بعدی از دیدگاه نظامی و غیرنظامی است بوجود آمد . در حالی که عرضه آب بخاطر پروژههای توسعه و تغییرات آب و هوایی به چرخه هیدرولوژیکی در منطقه ای که از کشورهای ثروتمند و فقیر تشکیل شده است کاهش مییابد تقاضای آب همچنان افزایش مییابد.
فنآوری برداشت فاضلاب و سایر پیشرفتهای حیاتی مهندسی ٬ فقط در صنعت و دانشگاه وجود ندارد بلکه در یک منطقه خاص وجود دارد (۱) . همچنین پروژههای توسعه آب به تنهایی مشکلات را حل نمیکنند . به عنوان مثال، سد گرند رنیسنس که در حال ساخت در اتیوپی در نیل آبی است، تنش های پایین دست را افزوده است . در سال ۲۰۱۳، مصر اعلام کرد که این سد تهدیدات نیازهای آب مصر و انحرافات اتیوپی است .
با اینکه جنگ بین مصر و اتیوپی بعید است (۲) امنیت آبی دارای بالاترین اولویت در سراسر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا است . در واقع، در سراسر منطقه خاورمیامنه و شمال آفریقا (منا) امنیت آبی همچنان با تغییردرعرضه یا تقاضا تهدید میشود، انتظار میرود که بواسطهی صنعتی شدن این منطقه ٬ تقاضای آب حدود ۵۰ درصد افزایش یابد ٬ و همچنین بنابر نظریه “مأموریت هیدرولیکی” که توسط مادن و کیباروگلو مورد بحث قرار گرفته است، میتوان به این نتیجه رسید که منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بخاطر رشد سریع جمعیت و کشاورزی ٬ مصرف بیش ازاندازه آب را نسبت به سایر نقاط جهان دارد .
براساس گفتههای محققان ٬ استراتژیهای دفاعی دولت دارای اهمیت و اولویت کمتری برای راهبری سیاسی در منطقه منا (خاورمینه و شمال آفریقا) است زیرا که بجای آن راه حل عرضهای نمکزدایی ٬ ساخت سد ٬ انتقال آب بین حوضهای ٬ بهرهبرداری از آبخوانهای زیرزمینی فسیلی و وارد کردن آب مجازی را دنبال میکنند (۳) .
انتظار میرود که عرضه به دلیل این استراتژیها کاهش یابد و احتمالا در اواخر قرن به دلیل تغییرات اقلیمی مزارع کشاورزی را به مساحتی معادل ۱۷۰ هزار کیلومتر مربع کاهش خواهند داد (۴) و تنشهای بیشتری را در سطح سیاسی افزایش میدهند .
معنی امنیت آب چیست ؟
در این بخش، ابتدا مفهوم امنیت و تأمین امنیت را مورد بحث قرار خواهیم داد و سپس به طور خاص درباره امنیت آب بحث خواهیم کرد . چشم انداز مطالعات امنیتی پس از پایان جنگ سرد، در زمانی که امنیت ملی و سیاست های واقع گرایانه بر توازن قدرت متمرکز شده بودند تغییرات تکتونیکی را تجربه کردهاست (۵) .
با این حال، پیش از پایان جنگ سرد، از برخی نقاط تماسهایی گرفته شد تا امنیت را به عنوان چیزی بیش از “سیاست عالی” وابسته به امنیت نظامی کشور درنظر گرفته شود (۶) .
بعضی افراد، مانند آرتور وستینگ، وابستگیهای نظام سنتی را که خودشان تحت تأثیر کمبود منابع بحرانی قرار داشتند را نشان دادند (۷) و همچنین نشان دادند که عملیات نظامی اغلب به محیط زیست آسیب میرساند تا بر رفاه شهروندانی تأثیر بگذارد که هدف نظامی نیستند (۸) . با این حال منظور استفاده از مفهوم “امنیت” این است که به نوع خاصی از قدرت بپردازیم. در واقع برخی از این اقدامات در بحثهای امنیتی زود هنگام مورد انتقاد قرار داده شدهاند .
در یک جمهوری کاربردی، حاکمیت قانون باید برتری داشته باشد٬ بنابراین ممکن است برای تامین امنیت برخی مسائل خطرناک فرایندهای غیرقانونی ٬ به صورت ضروری برای مقابله با قاطعیت مطرح شود ٬ به همین دلیل در منطقه منا (خاورمیانه و شمال آفریقا) با توجه به اینکه در مناطقی که مردم به مقررات مربوط به قدرت مدنی و تصمیم گیری (مانند عربستان سعودی) معترضند، تامین امنیت ممکن است تفاوتی با سیاستهای عادی داشته باشد که ممکن است ارزش اوراق قرضه آب ٬ سیاستهای عادی را تغییر دهد؛ با این حال، وقفهای کوچک در تامین آب و ثبات اقتصادی میتواند یک عامل پیشرو درشزایط بحران باشد .
به راحتی میتوانیم مسائل امنیتی را به دو دسته اصلی تقسیم کنیم : ۱) کسانی که بخاطر افزایش خشونتها و تنشها نگراناند ٬ ۲) کسانی که بخاطر تهدید شدن رفاهشان یا پایداری گروههای غیر دولتی در مناطقی مثل شهر یا روستا بیم دارند.
در ابتدا ما نوع امنیت مبتنی بر “جنگ” را معرفی می کنیم و پس از آن امنیت را بر اساس “عدم تناقض” عنوان می کنیم . مفاهیم امنیتی مبتنی بر نزاع متداول ٬ اغلب نگرانیهای نئو مالتوس(حمایت از برنامه های کنترل جمعیت است) را برای وجود خشونتهایی که بوجود آورندهی آنها کمبودها هستند ٬ را ایجاد میکند زیرا که کشورها را به جنگ بایکدیگر و یا گروههای درون کشورها را به جنگ داخلی متصل می کند.
مطمئنا هر نوع جنگی دارای علل پیچیدهای است که متناسب با مدلهای ( کمبود ساده ) نیستند و با این حال علت خشونتها نمیتواند تنها و تنها کمبود آب باشد٬ بلکه کمبود آب بخش کوچکی از فرصتهایی برای بدست آوردن قدرت را ایجاد میکند که می تواند باعث، تسریع و افزایش خشونتها شود .
امنیت آبی :
گری و سادف امنیت آب را در شرایط غیرقابل انکار و بشردوستانه تعریف کردند که: ( امنیت آب به معنی در دسترس بودن مقدار کافی آب با کیفیت قابل قبول برای سلامتی، معیشت ، همراه با سطح قابل قبول خطرات مرتبط با آب برای مردم است ) (۹) .
بیانیه وزیران شورای جهانی آب (۲۰۰۰) اعلام کرد که : (آبهای ساحلی و مرتبط با اکوسیستمها ٬ حفاظت شده و بهبود یافتهاند؛ همچنین توسعه پایدار و ثبات سیاسی ارتقا یافته است تا هر فرد بتواند به اندازه کافی و با هزینهای مقرون به صرفه آب آشامیدنی را برای هدایت یک زندگی سالم و سازنده در اختیار داشته باشد و از خطرات ناشی از نبود یا نامناسب بودن کیفیت آب محافظت شود) . اما اکثر تعاریف امنیت آبی مانند همین بیانیه ، تمایل دارند مسائل مربوط به دسترسی، عدالت، کیفیت محیط زیست و مقادیر کافی آب را برای مردم و زندگی خوب نشان دهند، و تمایل ندارند بر نگرانیهای خشونت آمیز متمرکز شوند به جز منطقهی منا (خاورمیانه و شمال آفریقا) که امنیت آبی در آن تاریخچهای طولانی دارد (۱۰) . و این به دلیل آن است که در آنجا امنیت آبی وارد سیاست بلند پایه شده است به عنوان مثال، کنترل رود اردن یک ویژگی بادوام است که “از سال ۱۹۴۸ تا کنون” منجر به تسریع یا تشدید “مناقشات خشونت آمیز میان شورشیان اسرائیل، سوریه، اردن، کرانه غربی و غزه شده است و بخش مهمی از “جنگ شش روزه” بین سوریه و اسرائیل در سال ۱۹۶۷ راجع به آن بود (۱۱) .
امروزه، آب عربستان سعودی ۱۰۰٪ ترش است و باید از بین برود، و وقفه در این گیاهان می تواند به این معنی باشد که ریاض کمتر از یک هفته می تواند بدون آب باشد. به همین دلیل، آب در حال حاضر در برنامه سیاست امنیتی رهبران نظامی و دیپلماتیک منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا است .
محققان در مورد امنیت آبی در این مجموعه مقالات ، هر دو درگیری و امنیت غیرقابل کنترل آب را بررسی کردند و چندین دید کلی را شناسایی کردند . در ابتدا کاوه مدنی مشکلات متعددی که ایران با آن روبرو است را مطرح کرد، که ایران کشوری است که از لحاظ تاریخی منبع نوآوریهای عظیم برای توسعه پایدار منابع آب قبل از آبشارهای رومی و امکانات ذخیره سازی بودهاست. برای مثال، ایرانیان قنات را بین قرن دهم و هشتم قبل از عصر عادی اختراع کردند (۱۲) .
قنات ها سازگاری هوشمندانه ای هستند که از تونل های حفاری افقی در تپه استفاده می کنند تا زمانی که تونل به سطح آب نفوذ کند. در امتداد تونلها نزدیک سرهای عمودی چاه ٬ وجود دارد که برای عبور هوا و همچنین برای دفع خاکهای تونل استفاده میشود علاوه برآن امکان دسترسیهای آینده به جریان آب را هم فراهم میکند . قناتها می توانند بسیار بزرگ باشند، اما چون آبها در زیرزمین باقی میمانند ٬ تقریبا هیچ تلفیقی بوسیله تبخیر وجود ندارد . باتوجه به اینکه تونلها به سمت پایین حرکت می کنند تنها انرژی برای تحویل آب مورد نیاز نیروی گرانش است (۱۳) . تعجب آور نیست که قنات ۷۰ درصد آب شرب و ۵۰ درصد آب آبیاری مورد استفاده در ایران را در دهه ۱۹۸۰ ارائه میداد (۱۲)
مدنی خاطرنشان کرد که، امنیت آبی ایران در حال حاضر با بحرانی نوظهور مواجه است به همین علت است که سطح دریاچههایی خالی شدهاندهمچنین بخش بزرگی از آبخوانها استخراج شده است و بارشهای آبی کاهش یافته است . با این حال، بحران این کشور، منجر به این شد که ایران بطور گستردهای به دنبال پروژههای توسعه بود برای همین بطور عجیبی حس غلط فراوانی آب بوجود آمد و اینکه یک تردمیل مصرف آب وجود دارد ( هیچ وقت آب تمام نمیشود )
همچنین از زمانی که قناتهای پایدار بر مدیریت آبهای زیرزمینی غالب بودند زمان زیادی گذشته است به همین علت حال ٬ برای پمپاژ آبهای ژرف به طور غیرمستقیم یارانه گرفته میشود تا برای کشاورزی استفاده شود .
در آخر مدنی یک استراتژی خروج مربوط به علل این مشکلات پیشنهاد کرد و درخلال صحبتهای خود به اقدام برای نجات مدیریت آب ایران از فاجعه اشاره کرد . امنیت آبی ایران قطعا برای بقیه منطقه نیز اهمیت دارد٬ این میتواند بخاطر محل قرارگیری ایران در منطقه به عنوان واسطه قدرت بین روسیه، حماس، عراق و سوریه نباید دست کم گرفته شود.
پس از مدنی ٬ عمر سیف، توفیق مهاجر و حسن عرفات وضعیت امنیتی آب در کشورهای شورای همکاری خلیج مانند بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی را شرح دادند . بایستی توجه کرد که ٬ رشد زیاد جمعیت همراه با افزایش رشد اقتصادی، شهرنشینی و صنعتی شدن، این منطقه فشارهای زیادی را روی منابع آب شکننده وارد کردهاست . این کشورهاهمانند ایران، دارای درآمدهای نفتی بزرگ هستند که به این پروژه های توسعه کمک کرده است (۱۴) .
در حالی که تغییر آب و هوا باعث کاهش عرضه کلی آب میشود ٬ هریک از این کشورها صد تا هزار مرتبه بیشتر از حد قابل تحمل و قابل جبران و مجاز از آب استفاده میکنند . مهم این است که محققان بر این باورند که آب، انرژی و مواد غذایی یک مجموعه سه جانبه از بخش های امنیتی پیچیده ایجاد میکند .
رشد اقتصادی بی ثبات داخلی همچون یک بادکنک فشرده شده است که اکنون فشرده میشود و اثرش در جای دیگری ظاهر میشود .
سه ایالت ساحلی از ۱۹۲۳ تا ۱۹۴۶ به استقلال دست یافتند و همین امر مأموریتهای هیدرولیکی بلند پروازانه را درهر کشوری آغاز کرد . محققان نشان دادند که پروژههای بزرگ مهندسی سدها و کانالهای آبیاری از طریق “مأموریت هیدرولیکی” که در شمال کره زمین آغاز شده است، به راحتی به منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا رسیده است .
با ساخته شدن سدهای بیشتر تنشهای موجود از دههی ۱۹۶۰ افزایش یافت و همین امر باعث شد که ایجاد قوانین موثر برای حل اختلافات آب و ایجاد دستورالعمل برای آب رودخانه بین مرزها مشکل شود و حتی در توافقهایی که انجام شد، پیشرفت کمی در برخورد با نوسانات جریان آب صورت گرفت و نوسانات تغییرات آب موفق به پذیرش اصلاح نشد .
همانند یادداشت های دانشکدۀ کپنهاگن، تغییرات در معاملات ممکن است عواقب جدی داشته باشد ٬با این حال سیاستهای عادی (بینالمللی) که به تنهایی توسط تکنوکراتها (کارشناسان فنی) مورد استفاده قرار میگرفتند،حالا توسط دیپلماتهای سطح بالا استفاده میشوند و این جایگزینی باعث زیانهای مدریت منابع آبی شد که نیازهای انسانی را در معرض خطر قرار میدهد
باید توجه کرد که پروژههای کوتاه مدت اقتصادی با هزینههای پایدار و دراز مدت در اولویت قرار دارند و این داستان ادامهدار و ثابت خواهد بود. و باید دانست که پروژههای بزرگ آبی ممکن است ظرفیت داخلی را ایجاد کنند، اما زمینه های اجتماعی را برای استفاده از آب تغییر میدهند و همچنین فشارها را در مرزهای منطقهای که سابقه طولانی درگیریهای خشونت آمیز و بحرانهای انسانی دارد، بوجود میآورد . واضح است که امنیت آبی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا اولویت اصلی باقی خواهد ماند و اگر سیاستگذاران به برخی از پیشنهادات محققان این انجمن نگاه کنند، شاید بتوان برخی از آسیبها را ترمیم کرد. و اگر تصمیم گیرندگان در سطوح دولتی همچنان به افزایش تردمیل افزایش مصرف آب ادامه دهند در حالی که عرضهی آب تغییر می کند، ناامنی آبهای ژرف در کنار همتایان خود در جهت تجزیه مواد غذایی و انرژی رشد خواهد کرد.
منابع:
- دکتر کاوه مدنی ۲۰۱۴
- Gebreluel 2014
- Sowerset al. 2011, p. 599
- Evans 2009, p. 417
- g., arms races and proxy wars
- Ullman 1983
- Westing 1986
- Westing 1980
- Grey and Sadoff 2007, p. 545
- Cook and Bakker 2012
- Wolf 1995
- Lightfoot 2000
- English 1968
- Saif et al (سیف و همکاران )