این یادداشت با عنوانی کلی تر، در اردیبهشت ۱۳۹۷ در سایت شمس منتشر شده و به برخی از مهمترین و ابتدایی ترین سوالات کلیدی در حوزه آب و لزوم توجه و عدم غفلت از آنها پرداخته است.
با وجود آنکه سالانه بیش از صدها پژوهش، مقاله و طرح های مطالعاتی در خصوص مسائل و چالش های آب در کشور انجام می شود، اما نگاهی به خروجی این پژوهش ها نشان می دهد که هنوز پاسخ روشن و مشخصی برای برخی از ابتدایی ترین سوالات مرتبط با سیاستگذاری آب در کشور در دست نداریم.
برای نمونه، در بحث مدیریت سیل در کشور، یک سوال ابتدایی که تاکنون بی پاسخ مانده آن است که از بین سازمان ها و نهادهای متولی مختلف، «مدیریت (راهبردی) سیل باید در دست چه نهاد/سازمانی باشد؟» در این عرصه شاهد آن هستیم که مدیریت راهبردی سیل در کشور به صورت سعی و خطا در بین سازمان ها، نهادها و دستگاه های متولی مختلف جابه‌جا و دست به دست می‌چرخد.
بیشتر بخوانید:سیل در شمال کشور - زیر آب رفتن روستاها و تخلیه فورییک بار وزارت نیرو متولی اصلی مدیریت سیل می‌شود. سپس، این مسئولیت از وزارت نیرو سلب و به ستاد مدیریت بحران کشور سپرده می شود و پس از مدتی، مجدد این مسئولیت از این ستاد سلب و به وزارت کشور واگذار می شود و سرانجام مجدد به وزارت نیرو برگردانده می شود؛ در حالی که همچنان نمی دانیم متولی اصلی مدیریت راهبردی سیل در کشور چه نهاد/سازمان و یا ستادی باید باشد؟ به بیان ساده، در خصوص ساختار مدیریت راهبردی سیل، هنوز به یک اجماع علمی و مناسب دست نیافته ایم.
همزمان با سیل های فروردین ماه، مطالب و تحلیل های متعددی در خصوص این رخداد ارائه شده است که متأسفانه در اغلب این تحلیل ها و بررسی ها، از لزوم نقد و بررسی “ساختار مدیریت سیل” در کشور غفلت شده است. مکرر اشاره کرده ام که سیستم های آبی، سیستم های درهم تنیده طبیعی-انسانی هستند که از چهار زیرسیستم تشکیل شده اند:
- زیرسیستم طبیعی
- زیرسیستم انسانی، اجتماعی – اقتصادی
- زیرسیستم اداری، سازمانی و حقوقی
- زیرسیستم سیاسی و هیدروپلیتیکی
بخشی نگری و توجه صرف تنها به یک زیرسیستم و غفلت از نگاه جامع با رویکرد کل گرایی در مطالعه و واکاوی سیستم ها و زیرسیستم های آبی، می تواند هر مطالعه و تحلیلی را در این زمینه با آسیب و نقصان جدی مواجه کند که این مشکل و مسأله عمده ای است که در بسیاری از مطالعات کشور رخ داده است.
این روزها که لزوم بحث تهیه گزارش ملی در خصوص سیل های اخیر به درستی توسط رییس جمهور مطرح شده است، توجه همزمان به هر چهار زیرسیستم موثر فوق (مسائل طبیعی، مسائل ساختاری و سازمانی و حقوقی، مسائل اجتماعی و اقتصادی و در نهایت مسائل و مشکلات سیاسی) با رویکرد “کل گرایی” ضروری است.
نکته دیگر آنکه سیل اخیر ترکیبی در هم تنیده از مسائل طبیعی-انسانی بود که تقلیل دادن آن تنها به مسائل طبیعی و “قهر طبیعت” یا تمرکز صرف و جزیی بر مسائل انسانی، از جمله خطاهای فاحش مطالعه مسائل سیل اخیر است.
در نهایت، نباید فراموش کرد که مدیریت سیل (و همچنین مدیریت خشکسالی) یک “پروسه” است نه یک “پروژه”. شاید نگاه پروژه محور به سیل و خشکسالی به صورت خاص و به مدیریت سیستم های آبی در کشور به طور عام، را بتوان از مهم ترین چالش ها و مشکلات مدیریت سیستم های آبی در کشور برشمرد که متأسفانه در نگاه بسیاری از مدیران و سیاستگذاران کشور ریشه دوانده است.
بدیهی است هر گزارش ملی که از این مسائل غافل بوده و یا در نهایت بخواهد آنها را به صورت جزیی و با رویکرد “تقلیل گرایی” تهیه و ارائه کند نمی تواند راهگشای مناسبی برای ریشه یابی و شناخت مسائل و مصائب مدیریت سیل (و همچنین خشکسالی) در کشور باشد.
استادیار دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس