آب از جمله حساس‌ترین و فراگیرترین نیازهایی است که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم اجتماعات بشری را به خود وابسته کرده است. توسعه اجتماعات و پدیدار شدن روستاها، شهرها و کلان شهرها همواره نحوه بهره‌گیری از منابع ذیقیمت آب را با تغییر و تحول روبه‌رو کرده است. امروزه احداث شبکه‌های گسترده و متنوع تأمین و توزیع آب در شهرها و روستاها، امری رایج و عادی شده است. اهمیت این‌گونه تأسیسات زمانی محسوس میگردد که امکان ارائه خدمات مناسب فراهم نشود و یا خدمات در مقاطعی قطع گردد. اگر در عالم تصور شبکه لوله‌کشی کلان شهری را به دور از وجود ساختمان‌ها و بناهای گسترده و رفیع شهر تجسم کنیم مشاهده میگردد که شبکه‌ای به هم تنیده، متنوع و پیچیده از لوله‌های مختلف به‌صورت افقی و عمودی گسترش یافته است.
بسیاری از نقاط و زوایای این شبکه خصوصاً تنوع در قطر و جنس لوله‌ها، اتصالات گوناگون، تجهیزات و متعلقات مختلف، انواع شیرها، قدمت و طول عمر متفاوت آنها هر کدام از نظر اهمیت و نگهداری دارای ویژگی خاصی است به‌ویژه این‌که مملو از آب با فشار هیدرولیکی متفاوت می‌باشد. این جلوه پیچیده و خاص، کل شهر را در برگرفته و با تار و پود زندگی ساکنین در هم آمیخته است. اگر در اثر یک حادثه مهم مانند زلزله چنین پیکره عظیمی دچار اختلال گردد، در آن صورت اثرات غیرقابل انکار آن نمایان میگردد. با توجه به این‌که کشور ما بر روی کمربند زلزله واقع شده است و سابقه وقوع زلزله در کشورمان نشان می‌دهد که تقریباً هر ۵ سال یک‌بار زلزله‌ای به بزرگی ۶ ریشتر یا بیشتر در کشور روی داده است. (۱) در چنین شرایطی امکان وقوع زلزله از حالت احتمال گذشته و به یک واقعیت تبدیل شده است. مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که بروز خسارت‌های سنگین در ساختمان‌های عمومی و مسکونی در اثر زلزله حدود یک میلیون واحد مسکونی، عمومی و خدماتی و همچنین نیمی از مراکز آموزشی را با آسیب مواجه خواهد کرد. (۲) وقتی زلزله بزرگی در منطقه‌ای شهری یا روستائی روی می‌دهد به‌طور طبیعی تأسیسات آب و فاضلاب نیز در معرض آسیب قرار می‌گیرند.
اگرچه آسیب‌پذیری تأسیسات آب و فاضلاب نسبت به دیگر تأسیسات خدماتی کمتر است. اما علاوه بر صدمات مستقیم، در ترکیب با دیگر تأسیسات، پتانسیل خطرزائی و ایجاد خسارات ثانویه را دارد. احتمال در تغییر کیفیت آب، آثار و عواقب ناشی از قطع آب آتش‌نشانی، مشکلات تأمین آب مراکز حساس و اضطراری و مواردی از این دست از جمله نگرانی‌های پس از وقوع زلزله است.آخرین مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که شبکه گسترده آب و فاضلاب رفتارهای متفاوتی را در مقابل زلزله از خود نشان خواهد داد. هنگام زمین لرزه ارتعاشات زمین در جهات مختلفی لوله‌ها را در بر می‌گیرد و بیشترین اثر را بر روی اتصالات و محل‌هائی که یک سر لوله به سازه محکمی متصل شده است، وارد خواهد کرد.
مطالعات طرح مقاوم‌سازی در برابر زلزله علاوه بر مقاوم‌سازی تأسیسات آبرسانی، تأمین آب اضطراری برای شهروندان و بازسازی سریع تأسیسات آسیب دیده را می‌باید در بر گیرد. مقاوم‌سازی کامل تأسیسات در برابر زلزله مستلزم صرف هزینه‌های سنگین و زمان طولانی است. اگر در این راستا اقدام مؤثری انجام نشود باز هم هزینه‌های امر به نوع دیگری (در اثر تخریب ناشی از زلزله) تحمیل خواهد شد. زیرا که در زمان وقوع زلزله تدارک وسیع نیروی انسانی و هزینه‌های نیروی کار بسیار دشوار و پر هزینه است. ضمن این‌که هزینه‌های ناشی از تأخیر در کار و بروز اعتراضات مردمی هم به آن اضافه میگردد. بنابراین یافتن راهکارهای کم هزینه و اجرائی بر پایه مطالعات مهندسی و قبل از وقوع حادثه ضروری می‌باشد.
راهکار
راهکار پیشنهادی در این زمینه ایجاد تاسیسات ذخیره ی آب در داخل زمین و بین خطوط انتقال آب می باشد. بدین صورت که با تقسیم بندی جغرافیای منطقه مسکونی، در هر قسمت مخزن هایی در داخل زمین و در محل ورود شاه لوله ی اصلی نصب می شود ؛ آب با ورود به مخزن موجب پر شدن مخزن می گردد و با پر شدن مخزن آب از آن خارج شده و مسیر طبیعی خود را برای تامین آب در شرایط عادی طی می کند. بدین ترتیب مخزن همیشه پر می باشد وامکان راکد بودن اب منتفی است همچنین برای جلو گیری از راکد بودن آب می توان از صفحات سوراخ داری استفاده نمود تا آب در همه ی بخش های مخزن در حرکت باشد و از سرعت آب کاسته شود. در شرایط اضطراری پس از زلزله در صورت اختلال و شکستگی در شبکه ابرسانی می توان تا زمان رسیدن نیروهای امدادی و برگشتن وضعیت به حالت عادی، از اب مخزن برای شرب و احتیاجات ضروری ساکنان منطقه استفاده نمود.
برای بهره برداری از این اب میتوان از تلمبه های دستی استفاده کرد زیرا در زمان زلزله ممکن است شبکه ی برق هم دچار اختلال گردد و ریسک استفاده از پمپ برقی آب قابل توجیح نمی باشد.
شکل نمونه ی طرح در زیر مشاهده میگردد:
نکته ی مهم در ایجاد این تاسیسات مقاوم بودن آن در برابر زلزله می باشد، برای اینکار روش ها ومصالح گوناگونی قابل استفاده می باشد؛ مانند فولاد،چدن داکتیل و… که استفاده از چنین مصالح و موادی در مقیاس بالا ممکن است هزینه ی زیادی را تحمیل نماید.
بهترین گزینه ای که برای ایجاد این تاسیسات بنظر میرسد که هم ارزان باشد و هم دربرابر فشار های ناشی از زلزله مقاومت کافی را داشته باشد، استفاده از مخازن پلی اتیلن است بدین صورت که این مخازن درون اتاقک های بتونی و ضد زلزله که در درون زمین تعبیه می شود قرار گیرد.
جمع بندی
استفاده ازین روش می تواند کمک زیادی به امداد رسانی و کاهش صدمات پس از زلزله بیانجامد و بسیاری از مشکلات ناشی از کمبودآب بعد از زلزله را مرتفع می سازد
اختصاص منابع مالی برای انجام مطالعات مقاوم‌سازی و تهیه و تأمین تجهیزات اضطراری نیز از الزامات پیشرفت کار می‌باشد. در سال ۸۴ مبلغ ۱۰ میلیارد ریال و برای سال‌های بعد تا ۱۳۸۸ جمعاً مبلغ ۸۰ میلیارد ریال از اعتبارات عمومی کشور برای امور فوق به بخش آب و فاضلاب کشور اختصاص یافته است،طبعاً وجه مذکور جوابگوی نیاز نمی‌باشد.
همگام با تأمین منابع مالی و توجه به اقدامات اطلاع‌رسانی، ارائه آموزش‌های مؤثر همگانی، کمک به توسعه ظرفیت‌های مطالعاتی و اجرائی از طریق تقویت بخش خصوصی در زمینه‌های مشاوره‌ای و پیمانکاری برای تحقیق اهداف مقاوم‌سازی و تأمین آب در شرایط اضطراری از جمله تدابیر کارساز برای پیش آمادگی و چاره‌جوئی مؤثر در صورت وقوع بلایای طبیعی خصوصاً زلزله می‌باشد.