احداث سدهای بزرگ بواسطه مزایای اجتماعی و هزینه های زیاد آنها یک مسئله بحث برانگیز شده است. ارزش های کنترل سیلاب، تامین منابع آب، تولید
برق، استفاده های ورزشی تفریحی و غیره باید در مقابل تغییر اکوسیستم ها، زه دار شدن اراضی کشاورزی، بالا آمدن سطح آب زیرزمینی، عوض شدن
کیفیت آب خروجی و دیگر اثرات منفی زیست محیطی آنها موازنه گردند.
در طی سال های اخیر اثرات زیست محیطی توانسته همپای سایر مسائل در توجیه پذیری طرح ها دخالت نموده و اجرای پروژه را ممکن و یا غیرممکن سازد. متاسفانه در بیشتر سدهای احداث شده در کشورمان بصورت جامع به بررسی اثرات زیست محیطی پرداخته نشده است. اگر مطالعه و بررسی اثرات زیست محیطی بصورت صحیح انجام میگرفت، هم اکنون علاوه بر رفع مشکلاتی که در بعضی از سدها وجود دارد میتوانست اطلاعات مفیدی در این خصوص در اختیار متخصصین داخلی قرار دهد تا در پروژه های احداث دیگر سدها این موارد لحاظ گردد.
ارزیابی اثرات زیست محیطی عبارت است از فرایند و جریان بررسی و مطالعات رسمی جهت پیش بینی اثرات فعالیت ها و عملکردهای یک پروژه بر محیط زیست، سلامت انسان ها و رفاه اجتماعی و یا به عبارت دیگر شناسایی و ارزیابی سیستماتیک پیامدهای پروژه ها، برنامه ها و طرح ها بر اجزای فیزیکی ،شیمیایی، بیولوژیکی، فرهنگی و اقتصادی-اجتماعی محیط زیست است.
بنابراین ارزیابی اثرات محیط زیست به عنوان یک ابزار برنامه ریزی، اثرات مثبت و منفی یک پروژه را بر روی محیط زیست مشخص می نماید. ارزیابی اثرات زیست محیطی، یک برنامه پایش محیط زیست را با استفاده از شاخص های زیست محیطی متناسب برقرار و به اجرا در می آورد تا بهره برداری از پروژه به نحوی صورت پذیرد که اثرات مخربی را از خود بر جای نگذارد.
به طور کلی کلمه محیط زیست در مفهوم گسترده آن شامل مواردی از قبیل مردم، اراضی، محل زندگی و اقتصاد میباشد که تاثیر سدها و مخازن در آنها
یک امر مسلم اجتناب ناپذیر است. اثرات زیست محیطی سدها را به طور کلی تاثیرگذاری محیط بر دریاچه سد و اثر متقابل این سازه و دریاچه را شامل میشود و مورد بررسی قرار میدهد.
هدف از انجام مطالعه ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح های توسعه منابع آب اطمینان یافتن از رعایت سیاست ها و اهداف تعیین شده در برنامه ها و
فعالیت های پروژه در راستای ضوابط، معیارها، قوانین و مقررات زیست محیطی می باشد. بنابراین با انجام این گونه مطالعات، روند اجرای پروژه های توسعه
منابع آب همسو با اهداف توسعه پایدار گردیده و نهایتا موجب بهره برداری بهینه از منابع آبی کشور با حداقل آثار سوء زیست محیطی در راستای دستیابی به اهداف مدیریت به هم پیوسته منابع آبی می گردد. هدف اصلی مدیریت به هم پیوسته رسیدن به پایداری در توسعه است.
عمده ترین فواید ارزیابی اثرات زیست محیطی سدهای کشور را می توان به شرح زیر خلاصه نمود:
بنابراین ارزیابی اثرات پروژه های سدسازی بر محیط زیست از ابزارهای دستیابی به توسعه پایدار محسوب می شوند طوری که ضمن مکانیابی کاربی ها بر
اساس توان اکولوژیک و نیازهای اقتصادی-اجتماعی از اجرای پروژه های سدسازی که اثرات تخریبی زیادی از خود بر محیط زیست بر جای می گذارد، جلوگیری به عمل آورد.
– فاصله میان متخصصان EIA و مجریان طرح: در کشورهای در حال توسعه نظیر ایران فاصله بین متخصصان محیط زیست و تصمیم گیرندگان از برخی جنبه ها روز به روز بیشتر می شود. در واقع این گروه بیشتر از دید اقتصادی به پروژه ها نگاه کرده و برای آنها دارای ارزش بیشتری می باشد. لذا ارزشیابی همه
جانبه پروژه ها که در آن فاکتورهای زیست محیطی نیز مد نظر قرار گرفته است برای مجریان قابل توجه نمی باشد.
– حجم بالای گزارشات ارزیاب از نظر کمی و ارزش پایین کیفیت آنها: در مراحل غربال کردن و تعیین حدود مشکلات، عمق و وسعت EIA باید طوری جمع آوری گردد که جمع آوری داده های غیر ضروری به حداقل رسیده و تلاش متخصصین روی مسائلی متمرکز شود که اهمیت آنها مسلم شده و ضروری می باشد.
– عدم کنترل و پایش اجرایی پس از تصویب: در کشور پروژه های ارزیابی زیست محیطی تنها در مرحله مطالعات و ارائه راهکارهای کاهش اثرات پیش میرود و نظارت پیوسته در مرحله اجرا در بسیاری از پروزه های سد سازی صورت نمی گیرد.
– در نظر نگرفتن مردم به عنوان یک فاکتور مهم و انسانی: مردم و افراد محلی به خصوص در مواقعی که مسئله جابجایی جمعیت و اسکان مجدد مردم در
پروژه های سدسازی مطرح باشد تحت تاثیر مستقیم پروژه قرار می گیرند. متاسفانه در برخی از پروژه های سد سازی بررسی نظرات و مشارکت مردمی آخرین مرحله از مطالعات در پروژه ها است که آن هم با اهمییت پایینی صورت می گیرد و هیچ وقت نظرات مردم به عنوان یک فاکتور مهم در تصمیم گیری ها و اجرای پروژه ها مد نظر قرار نمی گیرد.
– عدم درگیر بسیاری از گروه ها در ارزیابی: از آنجائیکه انجام این قبیل پروژه ها از بخش های متفاوتی تشکیل شده است لذا جهت بررسی و تجزیه و تحلیل
هر بخش از مطالعات و اثربخشی فاکتورهای زیست محیطی ناشی از فعالیت های پروژه نیاز به گروه های متخصص آن بخش می باشد. اما در بسیاری از پروژه ها جهت کاهش هزینه ها از متخصصان مورد نیاز استفاده نمی شود و یا در صورت بهره گیری از وجود چند متخصص در ارزشیابی اثرات و نمره دهی آنها
استفاده نمی شود.
– تحلیل صحیح اقتصادی طرح: عدم انجام و یا دقت و صحت انجام محاسبات اقتصادی عوامل و فاکتورهای زیست محیطی تاثیر پذیر در کوتاه مدت و بلند مدت و برآورد درست هزینه های اجرایی طرح در طول مدت احداث و بهره برداری
– عدم شکل گیری ارزیابی به طور عمیق و ریشه ای در روند طرح ریزی، تصمیم گیری و برنامه های توسعه ای کشور
– عدم تخصیص بودجه مناسب: به علت ماهیت رقابتی مشارکت های مشاوره ای، مشاوران سعی در گرفتن پروژه ها با هزینه پایین تر دارند.
– فقدان حداقل کیفیت قابل قبول بسیاری از پروژه ها: به علت تمامی عوامل مذکور گزارش های تهیه شده از ارزش کیفی بسیار پایینی برخوردار بوده هر چند که از نظر کمی دارای حجم زیادی هستند .
– عدم تناسب در امکان سنجی اولیه در سایر مراحل طراحی و تعریف پروژه
– در اختیار نداشتن منابع کافی برای بررسی مناسب و بموقع گزارش ها توسط سازمان حفاظت محیط زیست
– فقدان شاخص مناسب برای سنجش اثربخشی و کارآیی فرآیند ارزیابی اثرات زیست محیطی بر وضعیت کلی محیط زیست کشور و درنتیجه عدم وجود
سنجش مناسب
– عدم وجود قوانین، استانداردها، ضوابط و مقررات پشتیبان در کشور
– افزایش فاصله بین بخش تئوری و اجرایی پروژه ها
– فقدان روشی هماهنگ و غیرسلیقه ای در ارزشیابی اثرات زیست محیطی پروژه های سدسازی برای کارشناسان
– عدم انجام ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه های کوچک سدسازی که از نظر بعد زمانی و مکانی باهم فاصله دارند اما میتوانند دارای اثرات تجمعی و سینرژیک باشند.
بطورکلی تاثیرگذاری محیط بر دریاچه سد و سد و اثر متقابل این سازه و دریاچه آنرا در محیط میتوان در قالب اثرات زیست محیطی سدها مورد بررسی و تحقیق قرار داد. این اثرات ممکن است به دو صورت ظاهر شوند:
بدیهی است که آنچه در راستای اهداف سد منظور شده است، بهبود کیفیت زندگی و توسعه اجتماعی-اقتصادی را بهمراه دارد و این تغییرات و تحولات را
میتوان بعنوان اثرات مفید تلقی نمود .
اما اثرات نامناسب و زیان بخش یک سد و دریاچه نیز میتواند در محیط زیست تغییرات قابل ملاحظه بوجود آورد که نه تنها توسعه را بهمراه نخواهد داشت، بلکه به تخریب منابع طبیعی از قبیل خاک، آب، جنگل، جوامع انسانی، بهداشت محیط و جز اینها منجر گردیده و سرمایه های ملی را ضایع می کند.
در زیر انواع اثرات کلی و جزوی سدها بررسی شده و سپس برای هر مورد مقایسه ای بین چهار نوع سد برق آبی، سد مخزنی، سد کنترل سیلاب و سد
توریستی با استفاده از ماتریس وتن ورائو انجام شده و نتایج آنها نیز بیان شده است. قابل ذکر است که طریقه ارزیابی توسط این ماتریس به اینصورت است
که میزان اثر هر پارامتر از حاصلضرب عدد مربوط به اهمیت اثر در عدد مربوط به دامنه اثر خواهد بود و مبنای تجزیه و تحلیل درنهایت حاصل جمع جبری میزان اثر میباشد.
چون تغییر سطح آب در دریاچه سدهای مخزنی و برق آبی کمتر از سدهای کنترل سیلابی میباشد بروز زمین لرزه در این سدها کمتر خواهد بود درحالیکه
سدهای کنترل سیلاب به دلیل شیوه خاص بهره برداری و تخلیه و آبگیری مکرر و تر و خشک شدن متناوب زمینهای دیواره مخزن اثر بیشتری بر زمین لرزه
خواهد داشت .
در این مورد سدهای مخزنی بدلیل وسعت دریاچه و سدهای توریستی بعلت جذب انسان ها به سمت منطقه سد و تاثیرات سیاسی فرهنگی و اقتصادی که بدنبال خواهد داشت دارای بیشترین اثر خواهند بود. درمورد جابجایی مردم و نیز اثر بر ابنیه و تاسیسات محدوده دریاچه شاهد این هستیم که اثر سدهای مورد بحث تقریبا به یک مقدار میباشد درحالیکه برای سدهای مخزنی و برق آبی بدلیل وسعت بیشتر دریاچه سد اثر بیشتری را در نظر گرفته ایم.
باتوجه به مقایسه اثرات زیست محیطی سدهای مورد نظر مشاهده میشود که در شرایط در نظر گرفته شده و با لحاظ نمودن تنها اثرات مخرب زیست محیطی این سدها، سد کنترل سیلاب کمترین و سد مخزنی بیشترین اثر مخرب را بر محیط زیست منطقه خواهند گذاشت.
افزایش نرخ آموزش عمومی زیست محیطی جهت آشنایی مردم منطقه با اهمیت حفاظت از محیط زیست بویژه اکوسیستم های آبی
ارزیابی آثار زیست محیطی تنها مختص به زمان اجرای طرح نمیباشد بلکه زمان بهره برداری از طرح را نیز در برمیگیرد. برنامه های مدیریتی و کنترل بهره برداری از مخزن باید انجام گیرد.