احداث سدهای بزرگ بواسطه مزایای اجتماعی و هزینه های زیاد آنها یک مسئله بحث برانگیز شده است. ارزش های کنترل سیلاب، تامین منابع آب، تولید
برق، استفاده های ورزشی تفریحی و غیره باید در مقابل تغییر اکوسیستم ها، زه دار شدن اراضی کشاورزی، بالا آمدن سطح آب زیرزمینی، عوض شدن
کیفیت آب خروجی و دیگر اثرات منفی زیست محیطی آنها موازنه گردند.
در طی سال های اخیر اثرات زیست محیطی توانسته همپای سایر مسائل در توجیه پذیری طرح ها دخالت نموده و اجرای پروژه را ممکن و یا غیرممکن سازد. متاسفانه در بیشتر سدهای احداث شده در کشورمان بصورت جامع به بررسی اثرات زیست محیطی پرداخته نشده است. اگر مطالعه و بررسی اثرات زیست محیطی بصورت صحیح انجام میگرفت، هم اکنون علاوه بر رفع مشکلاتی که در بعضی از سدها وجود دارد میتوانست اطلاعات مفیدی در این خصوص در اختیار متخصصین داخلی قرار دهد تا در پروژه های احداث دیگر سدها این موارد لحاظ گردد.
تعریف ارزیابی زیست محیطی
ارزیابی اثرات زیست محیطی عبارت است از فرایند و جریان بررسی و مطالعات رسمی جهت پیش بینی اثرات فعالیت ها و عملکردهای یک پروژه بر محیط زیست، سلامت انسان ها و رفاه اجتماعی و یا به عبارت دیگر شناسایی و ارزیابی سیستماتیک پیامدهای پروژه ها، برنامه ها و طرح ها بر اجزای فیزیکی ،شیمیایی، بیولوژیکی، فرهنگی و اقتصادی-اجتماعی محیط زیست است.
بنابراین ارزیابی اثرات محیط زیست به عنوان یک ابزار برنامه ریزی، اثرات مثبت و منفی یک پروژه را بر روی محیط زیست مشخص می نماید. ارزیابی اثرات زیست محیطی، یک برنامه پایش محیط زیست را با استفاده از شاخص های زیست محیطی متناسب برقرار و به اجرا در می آورد تا بهره برداری از پروژه به نحوی صورت پذیرد که اثرات مخربی را از خود بر جای نگذارد.
به طور کلی کلمه محیط زیست در مفهوم گسترده آن شامل مواردی از قبیل مردم، اراضی، محل زندگی و اقتصاد میباشد که تاثیر سدها و مخازن در آنها
یک امر مسلم اجتناب ناپذیر است. اثرات زیست محیطی سدها را به طور کلی تاثیرگذاری محیط بر دریاچه سد و اثر متقابل این سازه و دریاچه را شامل میشود و مورد بررسی قرار می‌دهد.
بیشتر بخوانید:چهل سال جنون سدسازی در ایران!اهداف، ضرورت و فواید ارزیابی اثرات زیست محیطی سدها
هدف از انجام مطالعه ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح های توسعه منابع آب اطمینان یافتن از رعایت سیاست ها و اهداف تعیین شده در برنامه ها و
فعالیت های پروژه در راستای ضوابط، معیارها، قوانین و مقررات زیست محیطی می باشد. بنابراین با انجام این گونه مطالعات، روند اجرای پروژه های توسعه
منابع آب همسو با اهداف توسعه پایدار گردیده و نهایتا موجب بهره برداری بهینه از منابع آبی کشور با حداقل آثار سوء زیست محیطی در راستای دستیابی به اهداف مدیریت به هم پیوسته منابع آبی می گردد. هدف اصلی مدیریت به هم پیوسته رسیدن به پایداری در توسعه است.
عمده ترین فواید ارزیابی اثرات زیست محیطی سدهای کشور را می توان به شرح زیر خلاصه نمود:
- رفع نارضایتی جامعه
- از بین بردن ناسازگاری بین افراد جامعه و ارگانهای دولتی
- افزایش کیفیت محیط زیست
- اعتبار بخشیدن به دولت در سطوح بین المللی
- ایجاد برنامه ریزی مناسب
- افزایش آگاهی و دانش زیست محیطی در سطوح مختلف جامعه، مسئولین و تصمیم گیرندگان
- افزایش قدرت اجرایی به قوانین و مقررات
- تلفیق حفاظت و توسعه
- تعیین اثرات و پیامدهای احتمالی
- ارائه راه حل های صحیح و منطقی از منابع طبیعی و انسانی
بنابراین ارزیابی اثرات پروژه های سدسازی بر محیط زیست از ابزارهای دستیابی به توسعه پایدار محسوب می شوند طوری که ضمن مکان‌یابی کاربی ها بر
اساس توان اکولوژیک و نیازهای اقتصادی-اجتماعی از اجرای پروژه های سدسازی که اثرات تخریبی زیادی از خود بر محیط زیست بر جای می گذارد، جلوگیری به عمل آورد.
مشکلات ارزیابی اثرات زیست محیطی سدهای کشور
– فاصله میان متخصصان EIA و مجریان طرح: در کشورهای در حال توسعه نظیر ایران فاصله بین متخصصان محیط زیست و تصمیم گیرندگان از برخی جنبه ها روز به روز بیشتر می شود. در واقع این گروه بیشتر از دید اقتصادی به پروژه ها نگاه کرده و برای آنها دارای ارزش بیشتری می باشد. لذا ارزشیابی همه
جانبه پروژه ها که در آن فاکتورهای زیست محیطی نیز مد نظر قرار گرفته است برای مجریان قابل توجه نمی باشد.
– حجم بالای گزارشات ارزیاب از نظر کمی و ارزش پایین کیفیت آنها: در مراحل غربال کردن و تعیین حدود مشکلات، عمق و وسعت EIA باید طوری جمع آوری گردد که جمع آوری داده های غیر ضروری به حداقل رسیده و تلاش متخصصین روی مسائلی متمرکز شود که اهمیت آنها مسلم شده و ضروری می باشد.
– عدم کنترل و پایش اجرایی پس از تصویب: در کشور پروژه های ارزیابی زیست محیطی تنها در مرحله مطالعات و ارائه راهکارهای کاهش اثرات پیش میرود و نظارت پیوسته در مرحله اجرا در بسیاری از پروزه های سد سازی صورت نمی گیرد.
– در نظر نگرفتن مردم به عنوان یک فاکتور مهم و انسانی: مردم و افراد محلی به خصوص در مواقعی که مسئله جابجایی جمعیت و اسکان مجدد مردم در
پروژه های سدسازی مطرح باشد تحت تاثیر مستقیم پروژه قرار می گیرند. متاسفانه در برخی از پروژه های سد سازی بررسی نظرات و مشارکت مردمی آخرین مرحله از مطالعات در پروژه ها است که آن هم با اهمییت پایینی صورت می گیرد و هیچ وقت نظرات مردم به عنوان یک فاکتور مهم در تصمیم گیری ها و اجرای پروژه ها مد نظر قرار نمی گیرد.
– عدم درگیر بسیاری از گروه ها در ارزیابی: از آنجائیکه انجام این قبیل پروژه ها از بخش های متفاوتی تشکیل شده است لذا جهت بررسی و تجزیه و تحلیل
هر بخش از مطالعات و اثربخشی فاکتورهای زیست محیطی ناشی از فعالیت های پروژه نیاز به گروه های متخصص آن بخش می باشد. اما در بسیاری از پروژه ها جهت کاهش هزینه ها از متخصصان مورد نیاز استفاده نمی شود و یا در صورت بهره گیری از وجود چند متخصص در ارزشیابی اثرات و نمره دهی آنها
استفاده نمی شود.
– تحلیل صحیح اقتصادی طرح: عدم انجام و یا دقت و صحت انجام محاسبات اقتصادی عوامل و فاکتورهای زیست محیطی تاثیر پذیر در کوتاه مدت و بلند مدت و برآورد درست هزینه های اجرایی طرح در طول مدت احداث و بهره برداری
– عدم شکل گیری ارزیابی به طور عمیق و ریشه ای در روند طرح ریزی، تصمیم گیری و برنامه های توسعه ای کشور
– عدم تخصیص بودجه مناسب: به علت ماهیت رقابتی مشارکت های مشاوره ای، مشاوران سعی در گرفتن پروژه ها با هزینه پایین تر دارند.
– فقدان حداقل کیفیت قابل قبول بسیاری از پروژه ها: به علت تمامی عوامل مذکور گزارش های تهیه شده از ارزش کیفی بسیار پایینی برخوردار بوده هر چند که از نظر کمی دارای حجم زیادی هستند .
– عدم تناسب در امکان سنجی اولیه در سایر مراحل طراحی و تعریف پروژه
– در اختیار نداشتن منابع کافی برای بررسی مناسب و بموقع گزارش ها توسط سازمان حفاظت محیط زیست
– فقدان شاخص مناسب برای سنجش اثربخشی و کارآیی فرآیند ارزیابی اثرات زیست محیطی بر وضعیت کلی محیط زیست کشور و درنتیجه عدم وجود
سنجش مناسب
– عدم وجود قوانین، استانداردها، ضوابط و مقررات پشتیبان در کشور
– افزایش فاصله بین بخش تئوری و اجرایی پروژه ها
– فقدان روشی هماهنگ و غیرسلیقه ای در ارزشیابی اثرات زیست محیطی پروژه های سدسازی برای کارشناسان
– عدم انجام ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه های کوچک سدسازی که از نظر بعد زمانی و مکانی باهم فاصله دارند اما میتوانند دارای اثرات تجمعی و سینرژیک باشند.
بیشتر بخوانید:مراحل ساخت سدانواع اثرات زیست محیطی سدها
بطورکلی تاثیرگذاری محیط بر دریاچه سد و سد و اثر متقابل این سازه و دریاچه آنرا در محیط میتوان در قالب اثرات زیست محیطی سدها مورد بررسی و تحقیق قرار داد. این اثرات ممکن است به دو صورت ظاهر شوند:
- اثرات متقابل زیست محیطی مفید
- اثرات متقابل زیست محیطی زیان بخش
بدیهی است که آنچه در راستای اهداف سد منظور شده است، بهبود کیفیت زندگی و توسعه اجتماعی-اقتصادی را بهمراه دارد و این تغییرات و تحولات را
میتوان بعنوان اثرات مفید تلقی نمود .
اما اثرات نامناسب و زیان بخش یک سد و دریاچه نیز میتواند در محیط زیست تغییرات قابل ملاحظه بوجود آورد که نه تنها توسعه را بهمراه نخواهد داشت، بلکه به تخریب منابع طبیعی از قبیل خاک، آب، جنگل، جوامع انسانی، بهداشت محیط و جز اینها منجر گردیده و سرمایه های ملی را ضایع می کند.
در زیر انواع اثرات کلی و جزوی سدها بررسی شده و سپس برای هر مورد مقایسه ای بین چهار نوع سد برق آبی، سد مخزنی، سد کنترل سیلاب و سد
توریستی با استفاده از ماتریس وتن ورائو انجام شده و نتایج آنها نیز بیان شده است. قابل ذکر است که طریقه ارزیابی توسط این ماتریس به اینصورت است
که میزان اثر هر پارامتر از حاصلضرب عدد مربوط به اهمیت اثر در عدد مربوط به دامنه اثر خواهد بود و مبنای تجزیه و تحلیل درنهایت حاصل جمع جبری میزان اثر میباشد.
الف – اثرات فیزیکی و شیمیایی احداث سد:
- اثر احداث سد بعنوان مانعی در حرکت و عبور اجسام شناور در مسیل رودخانه نظیر درختان، یخ، ماهیان، کشتی ها و … در این مورد همه سدها بیشترین اهمیت را دارا بوده و بیشترین اثر را در قبال ممانعت از عبور اجسام شناور برجای می گذارند.
- اثر احداث سد بعنوان کاهش نسبی یا کلی مواد جامد و رسوبات رودخانه ای که در مخزن و یا دریاچه سد رسوب می کنند. این امر توازن طبیعی پتانسیل رسوب گذاری را در پایین دست سد بهم زده و موجب فرسایش شدید مسیر رودخانه پایین دست میگردد. در این مورد سدهای کنترلی بیشترین اثر را برجای میگذارند که بدلیل تخلیه مکرر آب پشت سد در مواقع سیلابی میباشد.
- اثر رسوب در مخزن در مسدود نمودن دریچه ها و تخلیه کننده ها
- اثر خروج آب گل آلود حاوی مواد رسوبی به روی مناطق پایین دست سد و محیط زیست منطقه
- وقوع سیلاب های زیاد ناشی از رهاسازی آب سرریزها و تخلیه کننده ها موجب تغییرات عمده فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیکی در پایین دست سدها میگردد.
- اثر یک سد بر تغییرات سطح آب زیرزمینی که سدهای مخزنی و برق آبی بدلیل دارابودن حجم زیادی از آب بیشترین تاثیر را دارند.
- زمین لرزه؛ در نتیجه واکنش بین سطح آب دریاچه و مرطوب شدن محیط و لایه بندی مختلف درکنار مخزن زمین لغزه ایجاد میگردد که اثرات آن به
دو صورت زیر ایجاد میشود:- کاهش حجم دریاچه
- ایجاد امواج بلند و لبریزی سد و یا تخریب آن
چون تغییر سطح آب در دریاچه سدهای مخزنی و برق آبی کمتر از سدهای کنترل سیلابی میباشد بروز زمین لرزه در این سدها کمتر خواهد بود درحالیکه
سدهای کنترل سیلاب به دلیل شیوه خاص بهره برداری و تخلیه و آبگیری مکرر و تر و خشک شدن متناوب زمینهای دیواره مخزن اثر بیشتری بر زمین لرزه
خواهد داشت .
- ایجاد زلزله های القایی؛ درنتیجه تاثیر بار آب بر روی کف دریاچه امکان وقوع زلزله های القایی وجود دارد که سدهای مخزنی و برق آبی بدلیل حجم زیادی از آب تاثیر زیادی بر زلزله های القایی می گذارند. در بررسی سد کرخه این نتیجه حاصل گردید که تعداد زمین لرزه ها بلافاصله همزمان با آبگیری سد افزایش یافته و با گذشت زمان که سطح آب ثابت شده از تعداد این لرزش ها نیز کاسته شده است بنابراین چنانچه ارتفاع آب موجود در مخزن درحد ثابتی نگه داشته شود تا حدی میتوان لرزه خیزی منطقه را کنترل نمود.
- اثر دریاچه سد بر آب و هوا؛ دریاچه های بزرگ با تشکیل مه و بالابردن نم نسبی در محدوده دریاچه موجب تغییرات آب و هوایی در مقیاس خرد اقلیم میشوند. تاثیر سدهای توریستی بر آب و هوا به علت گسترش وسیع باغ ها و ویلاها و جنگلهای مصنوعی ساخت دست بشر بیشتر از بقیه است.
ب – اثرات بیولوژیکی سدها:
- کاهش غلظت مواد غذایی در پایین دست سد و اثرات آن بر جامعه نباتی و حیوانی آن ناحیه
- اثر ذخیره آب در مخازن کم عمق در رشد و نمو پلانگتن
- اثر دریاچه سد بر جوامع حیوانی و نباتی در محدوده مخزن و بالادست آن از جمله مهاجرت حیوانات، رشد و نمو گیاهان، پذیرش حیوانات و نابودی بعضی از گونه ها
- لایه بندی حرارتی و امکان استفاده از آب با درجه پایین این دریاچه برای مصارف نیروگاه ها و مصارف آشامیدنی و غیره. مثلا درمورد بررسی آب مخزن سد کرخه در اعماق مختلف مشاهده میشود که لایه بندی حرارتی در مخزن سد کرخه در فصل تابستان وجود داشته و تا شهریور ادامه دارد و تغییرات سختی کل نسبت به عمق با افزایش عمق بیشتر میشود، میزان کلرور، و غلظت اکسیژن نسبت به عمق آب با افزایش عمق، کاهش می‌یابد.
ج – اثرات بهداشتی:
- دریاچه سدها میتواند منبع بسیاری از بیماری های واگیر نظیر مالاریا و بیماریهای خونی گردد. این امر در پاره ای از کشورها از جمله در کشورهای افریقایی منجربه خسارات بسیار گشته است.
- اثر دریاچه بر رشد و نمو گیاهان؛ در دریاچه کم عمق رشد و نمو گیاهان آبی موجب وارد آمدن خسارت به ماهی ها گشته و محیط مناسبی برای تخم ریزی حشرات فراهم میکند.
- در سدهای توریستی بعلت حضور بیشتر انسان و ایجاد زباله ها و مواد زائد و فاضلاب بیشترین اثر شیوع بیماری ها و تخم ریزی حشرات را شاهد خواهیم بود اما در سدهای مخزنی بدلیل راکد بودن آب انباشته شده در دریاچه شیوع باکتری های بیماری زا را بیشتر مشاهده خواهیم کرد.
د – اثرات اجتماعی و اقتصادی:
- اثرات احداث سد بر روستاهای مجاور؛ روستاها و جوامعی که در دریاچه سد غرقاب میشوند و مردم آن باید کوچ داده شوند که بعنوان اثر نامناسب تلقی میگردد.
- اثر احداث سد بر تاسیسات و سازه ها؛ از بین رفتن جاده ها و خطوط انتقال نیرو در نتیجه عبور از داخل دریاچه ها، عدم دسترسی به نقاطی از محدوده سد بعلت ایجاد دریاچه سد، کانالهای قدیمی، آب بندها و … از جمله ضایعات ایجاد سدهای بزرگ است.
- جابجایی مردم؛ طرح سد و ساختمان آن ممکن است موجب جابجایی مردم شود. استفاده از مصالح طبیعی برای ساخت سد نیز به ازبین رفتن زمین های کشاورزی منجر میشود .
- آثار باستانی و تاریخی؛ در پاره ای نواحی آثار باستانی و تاریخی از قبیل مساجد، معابر و پل های قدیمی به زیر آب میروند.
در این مورد سدهای مخزنی بدلیل وسعت دریاچه و سدهای توریستی بعلت جذب انسان ها به سمت منطقه سد و تاثیرات سیاسی فرهنگی و اقتصادی که بدنبال خواهد داشت دارای بیشترین اثر خواهند بود. درمورد جابجایی مردم و نیز اثر بر ابنیه و تاسیسات محدوده دریاچه شاهد این هستیم که اثر سدهای مورد بحث تقریبا به یک مقدار میباشد درحالیکه برای سدهای مخزنی و برق آبی بدلیل وسعت بیشتر دریاچه سد اثر بیشتری را در نظر گرفته ایم.
باتوجه به مقایسه اثرات زیست محیطی سدهای مورد نظر مشاهده میشود که در شرایط در نظر گرفته شده و با لحاظ نمودن تنها اثرات مخرب زیست محیطی این سدها، سد کنترل سیلاب کمترین و سد مخزنی بیشترین اثر مخرب را بر محیط زیست منطقه خواهند گذاشت.
برخی از مزایای احداث سد
- کنترل سیلاب ها و حفاظت مناطق پایین دست
- کاهش خسارات به محصولات کشاورزی
- تغذیه سفره آب زیرزمینی
- تامین انرژی
- تامین آب جهت مصارف شرب، کشاورزی و صنعتی
- استفاده از دریاچه جهت مقاصد ورزشی، تفریحی و توریستی
- استفاده از دریاچه سد جهت پرورش ماهی و گسترش ماهیگیری
- حفظ آب ناشی از ذوب برف و آب باران و استفاده از آن در مواقع مورد نیاز
ارائه راهکار های زیست محیطی (طرح بهسازی)
ارائه راهکارها برای منابع فیزیکی:
- کاهش هیدروپیک مولدهای برق آبی در جهت حفظ محیط زیست:
هیدروپیک های ناشی از قطع و وصل متناوب توربین های مولد برق آبی از یک سو باعث فرسایش بستر رودخانه میشود و از سوی دیگر نظم و فرکانس حرارتی بالای این هیدروپیک ها اثرات خطرناک و فاجعه باری بر محیط زیست رودخانه ها میگذارد.
چنانچه جریان طبیعی رودخانه تغییرات کمی داشته باشد محیط زیست متحمل آسیب چندانی نشده و شاید بتوان گفت این حالت برای محیط زیست بهترین حالت است. لذا بازسازی زیستگاه و تلاش برای تضعیف هیدروپیک مولدهای برق آبی که به رودخانه میرسند اقدامی موثر در جهت حفظ زیستگاه خواهدبود. با ترکیب تکنیک های مختلف و اقدامات عملی مانند حفظ مخازن یا کاهش نوسانات توربین این کار امکانپذیر خواهد بود.
برای کاهش نوسانات توربین با آنالیز خصوصیات چندین نوع توربین مشخص میشود که ظرفیت حمل توربین های متعامد منوط است به داشتن عریضترین بازه - این نوع توربین با دو و حتی سه توربین با ظرفیت های مختلف برابری میکند و میتواند برای هر دبی در هر فصلی بکار رود.
- باید از تخلیه کننده های تحتانی که در معبر و مسیر جریان های اصلی رسوب قرار میگیرند استفاده نمود.
- کاهش رسوب ورودی به دریاچه از طریق انجام عملیات آبخیزداری، جنگلداری؛ مرتعداری و زیست محیطی (تعیین توان اکولوژیک منطقه)
ارائه راهکارها برای منابع بیولوژیکی:
- مشخص کردن دقیق حد و مرز زمینهای کشاورزی و جنگلی
- احداث ماهیروهای مناسب مانند پلکان ماهیرو
- احداث سرعت گیرها و زیرگذرها
ارائه راهکارها برای منابع اقتصادی و اجتماعی:
- باید رضایت خاطر مالکین زمین های غرقاب شده و همچنین کسانیکه زمین های آنها برای احداث کمپ ها، انبارها و غیره مورد استفاده پیمانکاران سدسازی قرارگرفت، جلب گردد.
- کلیه افرادی که احتمال دارد پس از احداث سد و مخزن آن ارزش ملک آنها بالا رود باید برای زمین های تحت تملک خود سند مالکیت تهیه نمایند تا جلوی تنشهای اجتماعی گرفته شود.
ارائه راهکارها برای رفع و یا کاهش آثار منفی آلاینده های طرح:
- باید کلیه امکانات بهداشتی و رفاهی برای توریست فراهم گردد.
- برای جمع آوری فاضلاب کمپ ها از سپتیک تانک های مخصوص و یا شبکه فاضلاب استفاده کرد.
- ترویج روش بیولوژیکی در مبارزه با آفات زراعی بجای سموم
ارائه برنامه آموزش زیست محیطی:
افزایش نرخ آموزش عمومی زیست محیطی جهت آشنایی مردم منطقه با اهمیت حفاظت از محیط زیست بویژه اکوسیستم های آبی
ارائه برنامه کنترل و پایش:
ارزیابی آثار زیست محیطی تنها مختص به زمان اجرای طرح نمی‌باشد بلکه زمان بهره برداری از طرح را نیز در برمیگیرد. برنامه های مدیریتی و کنترل بهره برداری از مخزن باید انجام گیرد.