توجه به بهره‌برداری از کانال، به دو دلیل عمده زیر در مرکز رهیافت ماسکات قرار دارد:
نتایج بسیاری از اصلاحات نوگرایی در آبیاری نشان‌دهنده این واقعیت است که چنانچه در مرحله تهیه برنامه نوگرایی، شرایط بهره‌برداری از کانال مورد غفلت قرار گیرد، این برنامه در عمل با مشکل مواجه می‌شود.
باید توجه داشت که مصرف‌کنندگان در مرکزیت رویکرد مدیریت خدمات محور قرار دارند. هدف کلی آن نوگرایی در مدیریت بوده و مصرف‌کنندگان بازیگران اصلی آن هستند.
اگر در مورد مدیریت آبیاری مدرن صحبت می‌شود، این ریسک وجود دارد که هر کس مطابق معمول تعریفی از آن ارائه کند.
از این رو تعریف زیر برای درک بیشتر از مفهوم مدیریت مدرن آبیاری ارائه می‌شود:
«مدیریت مدرن آبیاری، یک مدیریت خدمات محور همراه با تنظیمات فنی و سازمانی، با در نظر گرفتن هزینه مقرون‌به‌صرفه برای کنترل و مدیریت بهره‌برداری از سامانه، برای تأمین خدمات توافق شده است.»
مدیریت خوب آبیاری، باید به‌طور هماهنگ و به موقع انجام شود. در میان موارد متعدد مدیریتی، موضوعات زیر باید در نظر گرفته شوند:
ماسکات در چارچوب یک روش گام‌به‌گام، ساماندهی و تهیه برنامه‌های نوگرایی را به شرح زیر مورد توجه قرار می‌دهد:
اجرای فرآیند ارزیابی سریع، اولین گام اساسی در رویکرد ماسکات است. فرآیند ارزیابی سریع شامل مجموعه‌ای نظام‌مند از فرآیندها و شیوه‌های اجرایی برای تشخیص تنگناها و گلوگاه‌های عملکرد در داخل یک سامانه آبیاری است.
شاخص‌های درونی فرآیند ارزیابی سریع، فرآیندهای داخلی مانند داده‌ها (منابع استفاده شده) و ستانده‌ها (خدمات ارائه‌شده به مصرف‌کنندگان پایین‌دست) را در یک سامانه آبیاری به‌طور کمی ارزیابی می‌کنند. شاخص‌های درونی به فرآیندها و روش‌های بهره‌برداری و مدیریت و ساختار مدیریت سازمانی، سخت‌افزار سامانه، خدمات تحویل آب و غیره مربوط می‌شوند.
از طریق اجرای فرآیند ارزیابی سریع، درک جامعی از فرآیندهای تأثیرگذار بر روی خدمات تحویل آب، همراه با کل عملکرد سامانه به دست می‌آید. همچنین نتایج این شاخص‌ها عملکرد کلی سامانه (شاخص‌های بیرونی) را آشکار می‌کنند.
به محض محاسبه شاخص‌های بیرونی، از آنها می‌توان به‌عنوان یک مبنا برای پایش اثرات نوگرایی بر بهبود عملکرد کلی سامانه استفاده کرد.
تعیین وضعیت جزءبه‌جزء ظرفیت و حساسیت سامانه به وضعیت و خصوصیات زیرساخت‌های فیزیکی شامل وظیفه و کارکرد سازه‌ها برای انتقال، کنترل جریان یا سطح آب، اندازه‌گیری و ایمنی می‌پردازد.
مهم است که یک قضاوت منطقی از شرایط موجود سامانه در حال اجرای وظایف اصلی وجود داشته باشد. به‌ویژه بسیار مهم است هر نقطه ضعیف، گلوگاه‌ها و یا سطوح با کاستی‌های ویژه شناسایی شوند.
هر نقطه‌ضعف سازه‌ای عمده باید به‌عنوان بخشی از فرآیند طرح نوگرایی در نظر گرفته شود. طراحی ویژگی‌های فیزیکی سامانه در این گام انجام می‌شود. ایده اصلی، آگاهی از محل نصب آبگیرها و تنظیم‌کننده‌های حساس است و اینکه کدام زیرسامانه‌ها، اختلال‌ها را گسترش داده و کدام‌یک آنها را جذب می‌کند.
ساماندهی این موارد باید انجام شود:
این گام باعث می‌شود ضرورت‌های بهره‌برداری و گزینه‌های مدیریتی زیر در ارتباط با سازه‌ها و زیرسامانه‌های حساس ایجاد شوند:
بیشتر بخوانید: کتاب آشنایی با آبیاری کابلی – کمیته ملی آبیاری و زهکشی
اختلال متغیرهای آب (رقوم و دبی) در امتداد یک شبکه مجرای روباز، یک پدیده عادی بوده و استثناء نیست. اختلال جریان آب یک حالت دائمی در کانال‌های آبیاری است که به وسیله سازه‌های نصب‌شده در بالادست، ایجاد شده و با تغییرات خواسته یا ناخواسته در جریان‌های ورودی و خروجی در گره‌های اصلی ترکیب می‌شود.
بنابراین اگر اختلال‌ها اجتناب‌ناپذیر هستند، تنها گزینه برای مدیران، داشتن یک دانش مطمئن از منشأ آنها و نحوه شناسایی و مدیریت آنهاست. مدیریت یک کانال همچنین با عدم قطعیت‌ها و ناپایداری‌ها مواجه است.
انواع اختلال‌های جریان آب که لازم است مورد بررسی قرار گیرند عبارتند از:
با اختلال‌های مثبت، گزینه‌های مدیریتی عبارت‌اند از:
با اختلال‌های منفی، گزینه‌های مدیریتی عبارتند از:
در این گام، هدف مدیریت شبکه آب سطحی شامل نقشه جانمایی آبیاری و زهکشی و نیز هر مجرای طبیعی است که ممکن است در شرایط فعلی و یا در آینده با سامانه کانال و یا امکانات ذخیره تلاقی داشته باشد.
مدیران باید دانش دقیقی درباره کلیه مسیرهای آب (سطحی و زیرزمینی)، از جایی که منشأ می‌گیرد و به‌جایی که جریان می‌یابد و حجم آن چقدر است، داشته باشند. دانستن بیلان آبی سامانه نه‌تنها برای رسیدن به کارایی بالا؛ بلکه برای ملاحظات زیست‌محیطی مانند جلوگیری از شوری و ماندابی‌شدن نیز مهم است.
در این گام، طرح‌ریزی برای هزینه‌های بهره‌برداری و نگهداری انجام می‌شود. این گام همچنین شامل جداسازی اجزای موجود در هزینه و توسعه گزینه‌های هزینه‌ای برای سطوح مختلف خدمات با فن‌آوری‌های جاری و بهبود یافته است.
به منظور ایجاد خدمات توافق شده با مصرف‌کنندگان، مدیران نیازمند ایجاد تحرک در مجموعه‌ای از منابع مختلف یا داده‌ها مانند آب، کارکنان، انرژی، اداره، ارتباطات و حمل‌ونقل هستند. همه اینها مستلزم صرف هزینه است. این گام، به روشن شدن داده‌ها و هزینه‌های بهره‌برداری به‌عنوان قسمتی از فعالیت‌های مدیریتی و نیز عناصر اصلی فرآیند نوگرایی کمک می‌کند.
بررسی داده‌ها و هزینه‌ها برای موارد زیر مهم هستند:
از گام‌های قبلی، می‌توان یک چشم‌انداز اولیه از آینده طرح پیشنهاد نمود. از این چشم‌انداز اولیه، ویژگی‌هایی درباره خدمات آب در اراضی زیرپوشش به شرح زیر استخراج می‌شود:
ارزیابی همه خدمات مختلف فراهم‌‌شده به مصرف‌کنندگان مختلف و هزینه‌های مربوطه، آن چیزی است که در این گام طراحی می‌شود. قبل از انجام گام‌های بعدی، لازم است یک چشم‌انداز اولیه از طرح آبیاری که مورد نظر است، ایجاد شود.
سامانه‌های کانال آبیاری به مناطق وسیعی خدمات ارائه می‌کنند و به‌طورمعمول به چند واحد کوچک‌تر مدیریت‌پذیر که بلوک یا زیرسامانه نامیده شده تقسیم می‌شوند. در گذشته (و به ویژه برای سامانه‌های جدید)، این واحدهای مدیریتی بر اساس طبقه‌بندی شبکه کانال‌ها (اصلی، درجه دو، درجه سه و …) تعیین شده‌اند.
معیارهای بهره‌برداری برای زیر واحدها، از جمله موارد زیر ارائه شده است:
زیر واحدهای بهره‌برداری-مدیریتی باید معرف منطقه‌ای باشند که در آن ارائه یک سطح معینی از خدمات مورد توافق قرارگرفته است و تعادل آبی در آن، مشابه یک واحد منفرد، مدیریت می‌شود.
در هر زیرواحد، باید بین شبکه فیزیکی-هیدرولیکی و منابع مدیریتی-نهادی یک موافقت‌نامه کاری وجود داشته باشد. اراضی که زیرواحدها بر اساس آن تعریف می‌شوند، بخش‌پذیر هستند. با وجود این، با در نظر گرفتن هزینه‌های مدیریتی اولیه و ثابت برای هر کدام از زیرواحدها، نباید واحدهای بسیار زیادی را ایجاد نمود.
بیشتر بخوانید: کتاب مدیریت آب ابیاری در مزرعه – کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران
این گام دربرگیرنده بررسی منابع، فرصت و تقاضا برای بهبود بهره‌برداری از کانال است. در این مرحله، یک تحلیل مکانی از کل حوزه گیرنده خدمات، با شناسایی اولیه واحدهای زیرسامانه (مدیریت، خدمات، بهره‌برداری، نگهداری و …) انجام می‌شود.
به‌طور مختصر، نیازهای بهره‌برداری به سه عامل بستگی دارند:
توجیه امر واضح است: هرچه حساسیت اختلال جریان آب و تقاضا برای خدمات بیشتر باشد، تقاضا برای بهره‌برداری از کانال بیشتر است.
حساسیت × اختلال × خدمات = تقاضا برای بهره‌برداری
این گام دربرگیرنده تعیین گزینه‌ها برای بهبود بهره‌برداری از کانال است. بهبود باید در راستای کمک به اهداف زیر باشد:
لازم است که گزینه‌های بهبود نوگرایی برای هر زیرواحد بر اساس این عوامل تهیه شود:
گزینه‌های بهبود، باید یکی از گزینه‌های زیر یا ترکیبی از آنها باشند:
برای مدیریت آب، هدف از بهبود، کمک به افزایش تولید یا ذخیره از طریق:
برای کنترل آب، بهبود به مشخصه‌های هیدرولیکی بهره‌برداری ارتباط دارد. این مورد شامل زنجیره‌ای از:
گزینه‌های بهبود برای زیرواحدها، همراه با هزینه‌های مربوطه برای هر گزینه نهایی می‌شوند. این گزینه‌ها سپس با یکدیگر برای کل اراضی مورد نظر که در مسیر گزینه بهبود در سطح کانال اصلی هستند، یکپارچه می‌شوند. یک راهبرد نوگرایی، متکی بر اهداف و دستاوردهای پیشنهادی است.
با انجام گام‌های قبلی و با سعی و تلاش، به‌تدریج یک چشم‌انداز از آینده طرح آبیاری ایجاد می‌شود. این چشم‌انداز در مرحله بعد باید به طرحی تبدیل شود که بتواند به پیاده‌سازی چشم‌انداز کمک نماید. تصمیم درباره پیاده‌سازی گزینه‌ها، با مشارکت وسیع مصرف‌کنندگان گرفته می‌شود.
راه‌حل‌هایی که آسان‌تر بوده و تأثیربخشی هزینه آنها بیشتر است انتخاب‌شده تا فرآیند نوگرایی شروع شود. پایش و ارزیابی بهره‌برداری‌های بهبودیافته، برای اطمینان از اینکه دستاوردها برقرار می‌باشند، لازم بوده و یک اساس برای مقایسه وضعیت قبل و بعد از اجرای برنامه بهبود را فراهم می‌کنند.
چهار ویژگی مهم ماسکات را باید به خاطر داشت:
بهره‌برداری از کانال یک نقطه ورودی مهم است زیرا:
بررسی میدانی در امتداد یک سامانه کانال، مؤثرترین و قابل اعتمادترین راه تشخیص مشکلات مدیریتی است.
رویکرد ماسکات نیازمند دیده شدن در متن ابزارهای دیگر مدیریتی و نوگرایی، به‌ویژه فرآیند ارزیابی سریع و شاخص‌گذاری مقایسه‌ای و نیز روش‌هایی است که در دهه گذشته توسعه یافته‌اند.
این رویکردها در فضای سه‌بعدی اثر (شاخص‌های بیرونی)، فرآیندها (شاخص‌های درونی) و راه‌حل‌ها (گزینه‌ای برای بهبود) توسعه یافتند. شاخص‌گذاری، امکان پایش و کنترل عملکرد مدیریت را در مقایسه با سامانه‌های مشابه دیگر و یا پس از اعمال برخی از توسعه‌ها در امر فناوری فراهم می‌کند.
این یک مؤلفه اساسی پروژه توسعه نوگرایی است. رویکرد ماسکات ارزش شاخص‌گذاری و فرآیند ارزیابی سریع را، با تمرکز بر توسعه‌ی راه‌حل‌هایی که بر اساس تشخیص اثرات مضر و فرآیندهای دو ابزار دیگر به‌دست‌آمده‌اند، افزایش می‌دهد. بنابراین، منطقی است که اولین گام در رویکرد ماسکات، فرایند ارزیابی سریع است.
(نویسنده : مهندس احمد پزشک)
این مطلب ویرایش شده است در تاریخ 2018-11-01 13:04