نوگرایی در مدیریت آبیاری (رویکرد ماسکات)
توجه به بهرهبرداری از کانال، به دو دلیل عمده زیر در مرکز رهیافت ماسکات قرار دارد:
- در مرحله تشخیص: بررسی نقادانه وضعیت کانالها و روش بهرهبرداری از آنها، یک شاهد و ملاک فیزیکی معنیداری را به دست میدهد؛ مبنی بر اینکه بهطور واقعی در زمینه تشکیلات مدیریت و خدماترسانی به مصرفکنندگان، چه اتفاقی میافتد.
- در فرآیند تهیه برنامه نوگرایی، عملیات بهرهبرداری از کانالها حساس و مهم است؛ زیرا این برنامهریزی باید به تحقق خدمات توافق شده، یا ارتقای خدمات منجر شود.
نتایج بسیاری از اصلاحات نوگرایی در آبیاری نشاندهنده این واقعیت است که چنانچه در مرحله تهیه برنامه نوگرایی، شرایط بهرهبرداری از کانال مورد غفلت قرار گیرد، این برنامه در عمل با مشکل مواجه میشود.
باید توجه داشت که مصرفکنندگان در مرکزیت رویکرد مدیریت خدمات محور قرار دارند. هدف کلی آن نوگرایی در مدیریت بوده و مصرفکنندگان بازیگران اصلی آن هستند.
اگر در مورد مدیریت آبیاری مدرن صحبت میشود، این ریسک وجود دارد که هر کس مطابق معمول تعریفی از آن ارائه کند.
از این رو تعریف زیر برای درک بیشتر از مفهوم مدیریت مدرن آبیاری ارائه میشود:
«مدیریت مدرن آبیاری، یک مدیریت خدمات محور همراه با تنظیمات فنی و سازمانی، با در نظر گرفتن هزینه مقرونبهصرفه برای کنترل و مدیریت بهرهبرداری از سامانه، برای تأمین خدمات توافق شده است.»
مدیریت خوب آبیاری، باید بهطور هماهنگ و به موقع انجام شود. در میان موارد متعدد مدیریتی، موضوعات زیر باید در نظر گرفته شوند:
- خدمات به مصرفکنندگان
- هزینه و منابع تخصیص دادهشده برای بهرهبرداری و نگهداری
- پایش دائمی و ارزیابی عملکرد
- محدودیتهای زمانی و مقدار منابع آبی
- محدودیتهای فیزیکی و فرصتهای مربوط به توپوگرافی، جغرافیا، اقلیم و …
چارچوب گامبهگام ماسکات
ماسکات در چارچوب یک روش گامبهگام، ساماندهی و تهیه برنامههای نوگرایی را به شرح زیر مورد توجه قرار میدهد:
- تعیین جزءبهجزء انواع ویژگیهای سامانه
- مرزبندی زیر واحدهایی با قابلیت مدیریت ویژه و نهادی
- تعریف راهبـرد برای ارائــه خدمات و بـهرهبرداری برای هر واحد
مراحل اقدام در رویکرد ماسکات:
گام ۱: تعیین جزءبهجزء عملکرد و کارایی از طریق فرآیند ارزیابی سریع
اجرای فرآیند ارزیابی سریع، اولین گام اساسی در رویکرد ماسکات است. فرآیند ارزیابی سریع شامل مجموعهای نظاممند از فرآیندها و شیوههای اجرایی برای تشخیص تنگناها و گلوگاههای عملکرد در داخل یک سامانه آبیاری است.
شاخصهای درونی فرآیند ارزیابی سریع، فرآیندهای داخلی مانند دادهها (منابع استفاده شده) و ستاندهها (خدمات ارائهشده به مصرفکنندگان پاییندست) را در یک سامانه آبیاری بهطور کمی ارزیابی میکنند. شاخصهای درونی به فرآیندها و روشهای بهرهبرداری و مدیریت و ساختار مدیریت سازمانی، سختافزار سامانه، خدمات تحویل آب و غیره مربوط میشوند.
از طریق اجرای فرآیند ارزیابی سریع، درک جامعی از فرآیندهای تأثیرگذار بر روی خدمات تحویل آب، همراه با کل عملکرد سامانه به دست میآید. همچنین نتایج این شاخصها عملکرد کلی سامانه (شاخصهای بیرونی) را آشکار میکنند.
به محض محاسبه شاخصهای بیرونی، از آنها میتوان بهعنوان یک مبنا برای پایش اثرات نوگرایی بر بهبود عملکرد کلی سامانه استفاده کرد.
گام ۲: تعیین وضعیت جزءبهجزء ظرفیت و حساسیت سامانه
تعیین وضعیت جزءبهجزء ظرفیت و حساسیت سامانه به وضعیت و خصوصیات زیرساختهای فیزیکی شامل وظیفه و کارکرد سازهها برای انتقال، کنترل جریان یا سطح آب، اندازهگیری و ایمنی میپردازد.
مهم است که یک قضاوت منطقی از شرایط موجود سامانه در حال اجرای وظایف اصلی وجود داشته باشد. بهویژه بسیار مهم است هر نقطه ضعیف، گلوگاهها و یا سطوح با کاستیهای ویژه شناسایی شوند.
هر نقطهضعف سازهای عمده باید بهعنوان بخشی از فرآیند طرح نوگرایی در نظر گرفته شود. طراحی ویژگیهای فیزیکی سامانه در این گام انجام میشود. ایده اصلی، آگاهی از محل نصب آبگیرها و تنظیمکنندههای حساس است و اینکه کدام زیرسامانهها، اختلالها را گسترش داده و کدامیک آنها را جذب میکند.
ساماندهی این موارد باید انجام شود:
- طرحریزی برای سازهها: تنظیمکنندهها و آبگیرهای حساس
- طرحریزی برای زیرسامانهها: متوسط ویژگیها در هر زیرسامانه – حساسیت برای کنترل جریان و کنترل رقوم سطح آب
این گام باعث میشود ضرورتهای بهرهبرداری و گزینههای مدیریتی زیر در ارتباط با سازهها و زیرسامانههای حساس ایجاد شوند:
- سازههای حساس باید بررسیشده و مراقبت بیشتری در حین بهرهبرداری از آنها به عمل آید.
- سازههای حساس میتوانند برای شناسایی نوسانها مورداستفاده قرار گیرند (بخشی از مدیریت اطلاعات).
- زیرسامانههای حساس میتوانند اختلالها را به داخل مناطقی که کمتر نسبت به عدم وجود آب یا آب مازاد آسیبپذیر میباشند، منحرف کنند.
بیشتر بخوانید: کتاب آشنایی با آبیاری کابلی – کمیته ملی آبیاری و زهکشی
گام ۳: مدیریت اختلالهای جریان آب
اختلال متغیرهای آب (رقوم و دبی) در امتداد یک شبکه مجرای روباز، یک پدیده عادی بوده و استثناء نیست. اختلال جریان آب یک حالت دائمی در کانالهای آبیاری است که به وسیله سازههای نصبشده در بالادست، ایجاد شده و با تغییرات خواسته یا ناخواسته در جریانهای ورودی و خروجی در گرههای اصلی ترکیب میشود.
بنابراین اگر اختلالها اجتنابناپذیر هستند، تنها گزینه برای مدیران، داشتن یک دانش مطمئن از منشأ آنها و نحوه شناسایی و مدیریت آنهاست. مدیریت یک کانال همچنین با عدم قطعیتها و ناپایداریها مواجه است.
انواع اختلالهای جریان آب که لازم است مورد بررسی قرار گیرند عبارتند از:
- اختلالهای مثبت:
- طبیعت (جریان ورودی-جریان خروجی-درونی)
- مقدار (تغییرات رقوم آب-تغییرات دبی نسبی)
- تناوب
- اختلالهای منفی:
- طبیعت (جریان ورودی-جریان خروجی-درونی)
- مقدار (تغییرات رقوم آب-تغییرات دبی نسبی)
- تناوب
با اختلالهای مثبت، گزینههای مدیریتی عبارتاند از:
- تقسیم کردن جریانهای مازاد آب بهطور نسبی در میان مصرفکنندگان
- انحراف و ذخیره جریان اضافی در داخل مخازن ذخیره
با اختلالهای منفی، گزینههای مدیریتی عبارتند از:
- برداشت از مخزن
- بررسی برای تصحیح فوری
- کاهش تحویل آب به برخی از آبگیرها، همراه با جبران آن در آینده (مناطقی که دارای حساسیت کمتر بوده و یا کمتر آسیبپذیر میباشند، نقاط تحویل با امکانات ذخیرهسازی، با منابع آب جایگزین)
گام ۴: مدیریت شبکههای آبیاری و بیلان آب
در این گام، هدف مدیریت شبکه آب سطحی شامل نقشه جانمایی آبیاری و زهکشی و نیز هر مجرای طبیعی است که ممکن است در شرایط فعلی و یا در آینده با سامانه کانال و یا امکانات ذخیره تلاقی داشته باشد.
مدیران باید دانش دقیقی درباره کلیه مسیرهای آب (سطحی و زیرزمینی)، از جایی که منشأ میگیرد و بهجایی که جریان مییابد و حجم آن چقدر است، داشته باشند. دانستن بیلان آبی سامانه نهتنها برای رسیدن به کارایی بالا؛ بلکه برای ملاحظات زیستمحیطی مانند جلوگیری از شوری و ماندابیشدن نیز مهم است.
گام ۵: مدیریت هزینههای بهرهبرداری و نگهداری
در این گام، طرحریزی برای هزینههای بهرهبرداری و نگهداری انجام میشود. این گام همچنین شامل جداسازی اجزای موجود در هزینه و توسعه گزینههای هزینهای برای سطوح مختلف خدمات با فنآوریهای جاری و بهبود یافته است.
به منظور ایجاد خدمات توافق شده با مصرفکنندگان، مدیران نیازمند ایجاد تحرک در مجموعهای از منابع مختلف یا دادهها مانند آب، کارکنان، انرژی، اداره، ارتباطات و حملونقل هستند. همه اینها مستلزم صرف هزینه است. این گام، به روشن شدن دادهها و هزینههای بهرهبرداری بهعنوان قسمتی از فعالیتهای مدیریتی و نیز عناصر اصلی فرآیند نوگرایی کمک میکند.
بررسی دادهها و هزینهها برای موارد زیر مهم هستند:
- تنظیم سطوح خدمات، به ویژه در تشریح گزینهها برای انواع مختلف خدمات و هزینههای مربوط
- قیمتگذاری آب برای مصرفکنندگان به منظور ارائه پیشنهاد مجموعهای از مراحل قیمتگذاری که در آن هزینه واقعی خدمات تولیدشده به حساب آمده است.
- بهبود عملکرد و هزینه مقرونبهصرفه، از راه بررسی گزینههای فنی برای حداکثر کردن کارایی بهرهبرداری (تخصیص بهتر منابع موجود، خودکارسازی و …)
گام ۶: ساماندهی ارائه خدمات به مصرفکنندگان
از گامهای قبلی، میتوان یک چشمانداز اولیه از آینده طرح پیشنهاد نمود. از این چشمانداز اولیه، ویژگیهایی درباره خدمات آب در اراضی زیرپوشش به شرح زیر استخراج میشود:
- چه نوع خدماتی برای ارائه به مصرفکنندگان در نظر گرفته شدهاند و توزیع مکانی آنها چگونه است؟
- چگونگی توزیع عادلانه خدمات در سرتاسر سال؟
- با توجه به فصول مختلف، چه خدماتی با توجه به الگوی کشت ارائه شده است؟
- و …
ارزیابی همه خدمات مختلف فراهمشده به مصرفکنندگان مختلف و هزینههای مربوطه، آن چیزی است که در این گام طراحی میشود. قبل از انجام گامهای بعدی، لازم است یک چشمانداز اولیه از طرح آبیاری که مورد نظر است، ایجاد شود.
گام ۷: ترسیم مدیریت واحدها-رویکرد زیرواحد
سامانههای کانال آبیاری به مناطق وسیعی خدمات ارائه میکنند و بهطورمعمول به چند واحد کوچکتر مدیریتپذیر که بلوک یا زیرسامانه نامیده شده تقسیم میشوند. در گذشته (و به ویژه برای سامانههای جدید)، این واحدهای مدیریتی بر اساس طبقهبندی شبکه کانالها (اصلی، درجه دو، درجه سه و …) تعیین شدهاند.
معیارهای بهرهبرداری برای زیر واحدها، از جمله موارد زیر ارائه شده است:
- مدیریت مشارکتپذیر
- تغییرات مکانی ارائه خدمات آب
- مدیریت تلفیقی آب
- مصرفکنندگان چندمنظوره آب
- شرایط زهکشی
زیر واحدهای بهرهبرداری-مدیریتی باید معرف منطقهای باشند که در آن ارائه یک سطح معینی از خدمات مورد توافق قرارگرفته است و تعادل آبی در آن، مشابه یک واحد منفرد، مدیریت میشود.
در هر زیرواحد، باید بین شبکه فیزیکی-هیدرولیکی و منابع مدیریتی-نهادی یک موافقتنامه کاری وجود داشته باشد. اراضی که زیرواحدها بر اساس آن تعریف میشوند، بخشپذیر هستند. با وجود این، با در نظر گرفتن هزینههای مدیریتی اولیه و ثابت برای هر کدام از زیرواحدها، نباید واحدهای بسیار زیادی را ایجاد نمود.
بیشتر بخوانید: کتاب مدیریت آب ابیاری در مزرعه – کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران
گام ۸: مدیریت تقاضا برای بهرهبرداری
این گام دربرگیرنده بررسی منابع، فرصت و تقاضا برای بهبود بهرهبرداری از کانال است. در این مرحله، یک تحلیل مکانی از کل حوزه گیرنده خدمات، با شناسایی اولیه واحدهای زیرسامانه (مدیریت، خدمات، بهرهبرداری، نگهداری و …) انجام میشود.
بهطور مختصر، نیازهای بهرهبرداری به سه عامل بستگی دارند:
- خدمات که اهداف را مشخص خواهد کرد.
- اختلال جریان آب که مشخصکننده محدودیتها در حیطه بهرهبرداری از سامانه هستند.
- حساسیت که مشخص میکند با چه سرعتی شبکه به تغییرات واکنش نشان داده و تغییرات را اعمال میکند.
توجیه امر واضح است: هرچه حساسیت اختلال جریان آب و تقاضا برای خدمات بیشتر باشد، تقاضا برای بهرهبرداری از کانال بیشتر است.
حساسیت × اختلال × خدمات = تقاضا برای بهرهبرداری
گام ۹: طرحریزی گزینهها برای بهبود بهرهبرداری از کانال یا واحدها
این گام دربرگیرنده تعیین گزینهها برای بهبود بهرهبرداری از کانال است. بهبود باید در راستای کمک به اهداف زیر باشد:
- بهبود خدمات ارائه آب به مصرفکنندگان کشاورزی
- بهینه کردن هزینه بهرهبرداری
- حداکثر کردن مصرف تلفیقی آب
- یکپارچهسازی مصارف چندگانه آب
لازم است که گزینههای بهبود نوگرایی برای هر زیرواحد بر اساس این عوامل تهیه شود:
- مدیریت آب
- کنترل آب
- بهرهبرداری از کانال (خدمات و هزینه مقرونبهصرفه)
گزینههای بهبود، باید یکی از گزینههای زیر یا ترکیبی از آنها باشند:
- تخصیص منابع موجود و نهادهها درحالیکه هزینه اثربخشی، مقرونبهصرفه و پاسخگویی بیشتر باشد.
- بهینه کردن حالتهای بهرهبرداری و سازمانی
- تغییر در راهبرد بهرهبرداری
- سرمایهگذاری در فناوریهای توسعهیافته و زیرساختها
برای مدیریت آب، هدف از بهبود، کمک به افزایش تولید یا ذخیره از طریق:
- به حداقل رساندن تلفات
- حداکثر برداشتها
- تنظیم مجدد ذخیره
برای کنترل آب، بهبود به مشخصههای هیدرولیکی بهرهبرداری ارتباط دارد. این مورد شامل زنجیرهای از:
- تنظیم دقیق بارهای هیدرولیکی سازههای کانال در ارتباط با یکدیگر.
- ایجاد یک ویژگی هیدرولیکی کانال (مقطع) بهطوریکه مطابق انتظار عمل کند.
- انتخاب گزینهای که بهرهبرداری دستی را در یک دوره زمانی خاص به حداقل رساند.
گام ۱۰: جامعنگری در ارائه گزیـنههای مدیریـت خدمات محور
گزینههای بهبود برای زیرواحدها، همراه با هزینههای مربوطه برای هر گزینه نهایی میشوند. این گزینهها سپس با یکدیگر برای کل اراضی مورد نظر که در مسیر گزینه بهبود در سطح کانال اصلی هستند، یکپارچه میشوند. یک راهبرد نوگرایی، متکی بر اهداف و دستاوردهای پیشنهادی است.
گام ۱۱: ادغام چشمانداز و برنامهای برای نوگرایی و پایش و ارزیابی
با انجام گامهای قبلی و با سعی و تلاش، بهتدریج یک چشمانداز از آینده طرح آبیاری ایجاد میشود. این چشمانداز در مرحله بعد باید به طرحی تبدیل شود که بتواند به پیادهسازی چشمانداز کمک نماید. تصمیم درباره پیادهسازی گزینهها، با مشارکت وسیع مصرفکنندگان گرفته میشود.
راهحلهایی که آسانتر بوده و تأثیربخشی هزینه آنها بیشتر است انتخابشده تا فرآیند نوگرایی شروع شود. پایش و ارزیابی بهرهبرداریهای بهبودیافته، برای اطمینان از اینکه دستاوردها برقرار میباشند، لازم بوده و یک اساس برای مقایسه وضعیت قبل و بعد از اجرای برنامه بهبود را فراهم میکنند.
ویژگیهای مهم ماسکات
چهار ویژگی مهم ماسکات را باید به خاطر داشت:
- طبیعت ناگسستنی ماسکات و فرآیند ارزیابی سریع در داخل یک پروژه نوگرایی است
- در ارتباط با تفاوتهای زمانی پیادهسازی هرکدام از برنامههای عملی است:
- فرآیند ارزیابی سریع = هفته
- ماسکات = ماه
- اجرای پروژه نوگرایی = سال
- در ارتباط با طبیعت چرخشی ماسکات است. درنتیجه برای رسیدن به یک مرحله تکمیلی از تحلیل و پروژه ممکن است چندین مرحله سعی و خطا لازم باشد.
- تشخیص ضعفها و تنگناها و به علاوه طرحریزی برای بهبود بهرهبرداری از کانال میباشد.
بهرهبرداری از کانال یک نقطه ورودی مهم است زیرا:
- این فعالیتی است که تصمیمهای مدیریتی را به ستاندههای قابل لمس تبدیل میکند.
- در این حالت، عملکرد فعلی مدیریت به طور بسیار شفاف بیان میشود.
بررسی میدانی در امتداد یک سامانه کانال، مؤثرترین و قابل اعتمادترین راه تشخیص مشکلات مدیریتی است.
ماسکات، فرآیند ارزیابی سریع و شاخصگذاری مقایسهای
رویکرد ماسکات نیازمند دیده شدن در متن ابزارهای دیگر مدیریتی و نوگرایی، بهویژه فرآیند ارزیابی سریع و شاخصگذاری مقایسهای و نیز روشهایی است که در دهه گذشته توسعه یافتهاند.
این رویکردها در فضای سهبعدی اثر (شاخصهای بیرونی)، فرآیندها (شاخصهای درونی) و راهحلها (گزینهای برای بهبود) توسعه یافتند. شاخصگذاری، امکان پایش و کنترل عملکرد مدیریت را در مقایسه با سامانههای مشابه دیگر و یا پس از اعمال برخی از توسعهها در امر فناوری فراهم میکند.
این یک مؤلفه اساسی پروژه توسعه نوگرایی است. رویکرد ماسکات ارزش شاخصگذاری و فرآیند ارزیابی سریع را، با تمرکز بر توسعهی راهحلهایی که بر اساس تشخیص اثرات مضر و فرآیندهای دو ابزار دیگر بهدستآمدهاند، افزایش میدهد. بنابراین، منطقی است که اولین گام در رویکرد ماسکات، فرایند ارزیابی سریع است.
(نویسنده : مهندس احمد پزشک)