نقدی بر عملکرد سامانه های نوین آبیاری (تحت فشار)

مقدمه

بررسی برنامه های گذشته نشان میدهد که توسعه سامانه های آبیاری تحت فشار از مهمترین اقداماتی است که برای جبران بیلان آبی منفی، مقابله با خشکسالی، احیای تالاب ها، افزایش بهره وری و غیره در دستور کار دولت بوده است.

این امر در قانون برنامه توسعه ششم (ماده ۳۵ بند پ) نیز مجدداً مورد تأکید قرار گرفته است. اما مراجع معتبر ملی و جهانی، نسبت به کارکرد این سامانه ها تردید جدی دارند که، حتی در صورت رعایت نکردن ملزومات آن، مشابه هر فناوری دیگر، میتواند آثاری عکس مانند افزایش مصرف آب و تخریب محیط زیست را به دنبال داشته باشد.

نکات قابل توجه نقدی بر عملکرد سامانه های نوین آبیاری

الف) تعیین هدف از سرمایه گذاری روی توسعه سیستم های آبیاری نوین (تحت فشار)

متأسفانه بیشترین دلیل برای این سرمایه گذاری در کشور، تأکید بر کاهش مصرف آب است. جمع بندی نشست کارشناسان داخلی در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی و مرکز مطالعات راهبردی ریاست جمهوری (۱۳۹۵)، گزارش فائو با عنوان «آیا فناوری پیشرفته آبیاری باعث صرفه جویی میشود؟» (۲۰۱۷) و نشریه معتبر علوم با عنوان «افزایش راندمان آبیاری به ندرت موجب صرفه جویی آب می شود» (۲۰۱۸) تأکید دارند که اصولاً این سیستمها ذاتاً ظرفیتی را برای کاهش مصرف آب ندارد.

در نهایت بنا به تجربیاتی از مدرنسازی شبکه های آبیاری جهانی، کارکرد این سامانه ها باید در بستری چند بُعدی و از ابعاد مختلفی مانند انرژی، نیروی کار، آب، اقتصاد تولید و محیط زیست بررسی شود.

ب) بسترسازی برای نگاه همبسته و نظام مند (سیستماتیک)

حوضه آبریز، عدم ملاحظه آثار متقابل آنها بر هم و در نهایت نوع رفتار بهره برداران در پاسخ به آنهاست. ملاحظه شده است که در مواردی، این سامانه ها در نهایت بر تغذیه سفره های آب زیرزمینی و جریان زیست محیطی اثر منفی دارند. این در شرایطی است که هدف اصلی مجلس شورای اسلامی و دولت از حمایت از این سامانه ها احیای سفره های آب زیرزمینی بوده است.

ج) عدم توجه به رفتارهای جدید بهره برداران بعد از اقدامات منجر به صرفه جویی آب

هم اکنون در بسیاری از دشت های کشور به دلایل مختلف نوعی کم آبیاری (خواسته و یا ناخواسته) به انجام می رسد. برخی از اقدامات (مانند تغییر الگوی کشت) میتواند موجب صرفه جویی قابل ملاحظه ای شود؛ اما، به دلیل نبود نهاد و ابزار لازم در کنترل تخصیص (مانند نبود نظام های بهره برداری قوی، کنتور های هوشمند و غیره)، بخش عمده ای از آب صرفه جویی شده (خواسته و یا ناخواسته)، صرف جبران کم آبیاری ها شده و در نهایت انتظارات مورد نظر به خصوص برای تأمین حقابه تالاب ها که معمولاً در انتهای حوضه های آبریز قرار دارند، عملیاتی نمی شود.

بیشتر بخوانید:کم آبیاری به شیوه خشکی موضعی ریشه - راهکاری به منظور افزایش کارایی مصرف آب در باغات

د) رابطه بهره وری آب و توسعه سامانه های آبیاری تحت فشار

به رغم برخی تصورات پیرامون افزایش بهره وری آب به دلیل توسعه این سامانه ها، گزارشهای معتبر علمی حکایت دارد که آبیاری تحت فشار با
افزایش تعرق و کاهش تنش های رطوبتی آب توانسته به عملکرد بیشتر نائل آید نه با مصرف آب کمتر.

هـ) ضعف ساختاری در محاسبه و برآورد مصرف در کشور

نظامنامه سنتی محاسبه بیلان آب کشور و مصرف بخش کشاورزی در ابهام است و حتی ارقام اعلام شده، بر اساس واقعیت های علمی قابل دفاع نیست. از طرفی برخی دستگاه های متولی نیز پذیرای این موضوع نیستند.

از ضعف های این نظامنامه، عدم امکان تمایز بین «برداشت» و «مصرف» است. به عنوان مثال، آنچه از منابع آب زیرزمینی برداشت میشود، الزاماً مصرف نیست، زیرا بخشی از آن مجدداً در قالب آب برگشتی، به منابع آب سطحی و زیرزمینی باز میگردد که میتواند کارکرد های مثبت یا منفی خود را داشته باشد

بیشتر بخوانید:آیا نفوذ عمقی آب آبیاری باعث تغذیه سفره های عمیق آب زیرزمینی میشود؟

نتیجه عدم تمایز مذکور، موجب برآورد غیرواقعی راندمان (مزرعه و حوضه)، بهره وری آب کشاورزی، عدم حصول نتایج مورد انتظار از طرح ملی تعادل بخشی سفره های آب زیرزمینی می شود.

نتیجه گیری و پیشنهاد

با توجه به تجربه چند دهه ای کشور در تحقق نیافتن اهداف حفاظت از منابع آبی و کارایی نداشتن راه حل ها از جمله توسعه سامانه های آبیاری تحت
فشار، محور های زیر برای حمایت قوه مقننه (از جمله در قانون بودجه سال ۱۳۹۸) از حفظ منابع آبی و پایداری سرزمین مورد تأکید است:

الف) تدوین قانون سامانه ملی حسابداری آب کشور

لازم است بیلان آبی کشور با رویکرد نظری جدید، استقرار «حسابداری ملی آب کشور» را در دستور کار قرار دهد. به این منظور بستر لازم سازمانی، نرم افزاری و سخت افزاری مهیا و در اسرع وقت عملیاتی شود.

ساختار چنین سامانه هایی فراتر از ظرفیت یک وزارتخانه و مستلزم وجود بسترهای قانونی خاص خود است که در این خصوص مجلس شورای اسلامی نقش تعیین کننده ای را خواهد داشت. این سامانه باید بتواند، ظرفیت فناورهای جدید در سامانه های آبیاری تحت فشار را از منظر صرفه جویی واقعی نیز نشان دهد.

بیشتر بخوانید:گام های انجام پروژه طراحی یک سیستم آبیاری تحت فشار

ب) اصلاح نظام حکمرانی آب

نظام تدبیر آب کشور برای پاسخگویی به بحران آب، همسویی و هم‌افزایی بیشتری را طلب میکند. تقویت اهداف مشترک، تشریک مسئولیت و منافع از مهمترین آنها است. همچنین، اجماع در جلوگیری از بارگذاری بیش از توان اکولوژیکی و ظرفیت حمل سرزمین از مهمترین مراحلی است که قوه مقننه در حصول به آن بسیار تأثیرگذار است. اصلاح نظام بهره برداری آب کشور در اولویت هرگونه سرمایه گذاری برای فناور های جدید است.

ج) اولویت در ارتقای نظام تخصیص آب کشور (نرم افزاری و سخت افزاری)

به رغم تأکیدات برنامه های گذشته، مدیریت تخصیص آب کشور با مشکلات زیادی همراه است. نبود امکانات لازم در تحویل حجمی آب، فقدان فراگیر کنتورهای هوشمند روی چاهها، نبود پیوستهای تبخیر در برنامه تعادل بخشی و غیره قسمتی از این کاستیها است.

بدیهی است که هرگونه توفیق در مدیریت مصرف آب و کاهش برداشت ها منوط به وجود چنین نظامی خواهد بود. ارزیابی هرگونه فناوری نوین آبیاری در قالب کاهش مصرف و پایداری در مقیاس حوضه آبریز قبل از هر گونه سرمایه گذاری از بودجه های عمومی نیز در این چارچوب قابل بررسی است.