نحوه تقسیم و توزیع آب بین کشاورزان و محلات شهر تبریز در دوره قاجار

لینک کوتاه مطلب:

وجعلنا من الماء کل شیء حی

تاریخ آب در ادیان آسمانی

عناصر چهارگانه از جمله آب در زندگی و باروری موجودات زنده نقش اساسی دارند. آب در ادیان آسمانی از جمله در آئین یهود، در باور زرتشتیان، در آئین مسیحیت و در دین اسلام جایگاه ویژه ای دارد و در کتاب آسمانی مسلمانان بیش از ۶۰ مرتبه از آب یاد شده و قداست و پاکی آن با الفاظ ملکوتی بیان گردیده است.

ایرانیان کهن به باور اکثر مورخان حتی قبل از آئین زرتشت، هم یکتاپرست بودند و هم به آب با دیده احترام می نگریستند و آنرا موهبت اهورایی دانسته، قداست آنرا پاس داشته و آنرا آلوده نمی کردند تا جاییکه پس از شست و شوی جان و تن، آب آلوده را در طرفی ریخته و در چاه هایی که برای این منظور حفر می کردند، میریختند تا آب جاری را آلوده نسازند و پاکی و طهارت آنرا حفظ نمایند.

 

نقش آب در شکل گیری تمدن ها

تمدن ها در کنار رودها و مناطق پرآب شکل گرفته اند و آب مایه رونق این تمدن ها بوده است. یکی از آثار جالبی که به وسیله باستان شناسان از دل خاک بیرون آورده شده و مربوط به تمدن های کهن می باشد، آثار مربوط به تاسیسات آبرسانی آنها بوده است مانند آب‌روهایی رومی ها و بیزانس ها از آن برای انتقال آب استفاده می کردند. اما این آب‌رو ها روباز بودند و در مسافت های نسبتا کوتاه کاربرد داشتند، در حالیکه در ایران و در قسمت های کویری و بیابانی به علت گرما و تبخیر آب، استفاده از آب‌رو های روباز به صرفه نبوده، بنابراین برای انتقال آب در فواصل طولانی و از دست نرفتن آن، از قنات که مجرایی زیرزمینی برای گذر و انتقال آب بود، استفاده گردید.

جایگاه آب در فرهنگ غنی ایران

همان طور که گفته شد در فرهنگ غنی ایران، آب همیشه جایگاه برجسته ای داشته است زیر خصوصیات جغرافیایی کشور، با صراحت بیان می دارد که ایران از لحاظ آب در شمار سرزمین های خشک و کم آب جهان است و همین دو واژه «خشک و کم آب»، اهمیت حیاتی بودن این عنصر ارزشمند را آشکار می سازد.

لذا در سرزمینی چون ایران که قسمت عمده آن را کویر و کوهستان تشکیل داده هر قطره آبی که از آسمان فرو ریزد یا از دل خاک بر روی زمین جاری شود، برای مردم این مرز و بوم و برای آبادانی و زندگانی دام و پرندگان بسیار حیاتی و ارزشمند است.

به همین جهت آب در طول تاریخ، همیشه یک مسئله مهم اقتصادی و اجتماعی برای کشور ما بوده است و به علت کم آبی، کشور در گذشته به وسیله آب انبارها، قنات ها، چاه ها، چشمه ها و نظایر آن، سیراب می گردید.

پس فلات ایران که سرزمینی نیمه خشک و بیابانی و کم آب به شمار میرود نیز خطر کم آبی را در زمان های نه چندان دور احساس می کند.

مسئله آب در این کشور از دیرباز دارای اهمیت بوده و امری حیاتی به شمار میرفته و برای تهیه و رساندن آن به شهرها و مزارع از طرق مختلفی استفاده کرده اند و تقسیم آب به وسیله بستن سد و بند در بسیاری از نقاط کشور دیده می شود، خواه در این نقاط آب از رودخانه سرچشمه گرفته باشد، خواه از نهر یا قنات.

 

سابقه ایجاد شبکه آبیاری در تبریز

شهر تبریز که به عنوان یک شهر بزرگ و مهم در طول تاریخ مطرح بوده و به گفته استاد شهریار پیر روزگار نام دارد، خود از گذشته های دور با مشکل کم آبی مواجه بوده و به همین دلیل برای استفاده بهتر و صحیح تر از آب قنات ها و رودخانه ها، برنامه ریزی های متعددی وجود داشته و در ادوار مختلف و دوران حکام محلی یا منطقه ای توزیع آب در این شهر با امکانات آن زمان صورت می گرفته است.

نادر میرزا در کتاب تاریخ و جغرافیای دارالسلطنۀ تبریز می نویسد: «آب این شهر عذب (گوارا) و از دو ممّر است: نخست از رودی که مهران رود نامند و از سهند بر زیر احجار غلطان غلطان جاری است و بسال یکهزار و دویست و پنجاه و چهار که من به تبریز آمدم، این رود در همه روزهای سال چون دریایی به شهر جاری بود.

کنون به دو علت تبریز را از این نعمت بهره نیست، نخست آن است که به روزگار گذشته پادشاهان را فرمانی سخت بود که در نفس شهر تبریزیان غرس اشجار ننمایند تا آب را زیانی نباشد و این قانون تا به اول روزگار پادشاهی محمد شاه به جای بود.

اکنون بر این حکم خط بطلان کشیده اند. سواحل این رود از دو طرف تا به اصل جبل و منبع توانم گفت که یک باغ مشجر است … علت دویم آنست که مالداران شهر کهریزها (کاریز و قنات) حفر کرده اند که همه در سواحل این رود است و بهر چند زرعی رشته کهریز از زیر مجری بدانسوی گذشته و اندکی از آن سوی رفته و به تازه بدین سوی رود راه بریده اند.

اکنون همه این مجری بالای رشته قنوات است. چون راه به شهر نزدیک کنند سوراخی از رود به کهریز بگشایند و آن را گنگ آب نامند. اکنون از اول ثور (اردیبهشت) تا به آخر میزان (مهر)، قطره ای آب در این رود نامدار دیده نگردد مگر به بهاران که سیلاب ها خیزد تا به آخر ثور و به ماه قوس (آذر)، خزان و زمستان و پایاب و مصب این رود آجی است و آن رود هنگام طغیان بس عظیم است».

در مورد قنات ها همچنین می نویسند: «کاهریزهای این مصر (شهر) معظم را بدو سلک منسلک نمودیم. اول آنست که باستانی و به روزگار پیشین حفر شده، دویم آن رشته هاست که بدین قرن آخر بزرگان و بازرگان بردیده اند».

متاسفانه در حال حاضر قنات های قابل بهره برداری از حد انگشتان دست ها تجاوز نمی کند آن هم با آبدهی اندک و با زحمت های فراوان.

به غیر از مهران رود و قنات ها، قسمتی از آب مورد نیاز تبریز، از تلخه رود یا آجی چای تامین می‌شده است. این رودخانه مهم ترین رود دشت تبریز است که در ده کیلومتری شمال تبریز، در دره های کوه عینالی (سرخاب) جاری است و مزارع جنوبی شهر را سیراب می کند. اما از منابع عمده و مهم تامین آب تبریز و روستاهای اطراف، همان رودخانه لیقوان (مهران رود) است که از دامنه های شمالی رشته کوه های سهند سرچشمه می گیرد و بعد از گذر از دره اصلی لیقوان، چشمه سارهای متعددی از دره های شرقی و غربی لیقوان به آن پیوسته در مجموع رود پرآبی را تشکیل می دهند.

جریان رودخانه از جنوب به شمال است و لیقوان اولین روستایی است که مشروب می سازد. آب این رودخانه پس از رسیدن به روستاهای بیرق و هروی به شهرک باسمنج می رسد و پس از آبیاری اطراف مسیر خود در دره باسمنج به طرف شمال حرکت کرده و به موازات جاده ترانزیتی تهران-تبریز جریان می یابد تا به روستای بارنج در شمال کوی ولیعصر تبریز میرسد. در این حدود مسیر خود را تغییر داده به طرف شمال غربی متوجه می شود و پس از طی مسافتی وارد منطقه تبریز شده، در امتداد کوه عون بن علی یا کوی سرخاب پیش رفته و مهران رود یا میدان چایی نامیده می شود.

همان طور که در پیش آمد این رودخانه در آبرسانی به شهر تبریز برای استفاده شهروندان و حیات بخشی به باغ ها و بوستان ها نقش اساسی داشته و دارد و در طی دوران مختلف پیوسته اختلافاتی بر سر تقسیم آب آن بین ساکنین روستاهای مختلف مسیر رودخانه و مردم شهر، وجود داشته و هر زمان که شهر مرکزیت داشته و مسئولانی چاره اندیش در صدر امور قرار داشتند، آب این رودخانه وارد شهر شده و نیاز شهروندان را مرتفع می نموده، اما مواقعی که شهر خود با نابسامانی مواجه بوده است، ساکنین روستاهای مسیر، آب را برای مصرف کشاورزی به کار گرفته و به جز در فصل زمستان آب آن به شهر نمی رسیده است.

 

در صورتیکه مایل به خواندن متن کامل این مقاله پیرامون “نحوه تقسیم و توزیع آب بین کشاورزان و محلات شهر تبریز در دوره قاجار” هستید، میتوانید فایل آن را از لینک زیر دانلود کنید.

مقاله “نحوه تقسیم و توزیع آب بین کشاورزان و محلات شهر تبریز در دوره قاجار” – نوشته غلامرضا درکتانیان

برای سهولت دسترسی شما کاربران عزیز به آخرین مطالب و اخبار سایت تصمیم گرفتیم تا خبرنامه ایمیلی انجمن علوم مهندسی آب را راه اندازی کنیم. عضویت در این خبرنامه رایگان بوده و برای عضویت کافی است نام و ایمیل خود را وارد کنید

One Reply to “نحوه تقسیم و توزیع آب بین کشاورزان و محلات شهر تبریز در دوره قاجار”

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *