آبخوان داری و مدیریت آبخوان

لینک کوتاه مطلب:

 

آبخوان داری به زبان ساده

وقتی از ذخیره کردن آب درون زمین و خاک حرف میزنیم، منظورمان بیشتر ذخیره آب در آبرفت های درشت دانه است. برداشت آب از آبرفت ها با ایجاد شبکه قنات یا حفر چاه انجام میگیرد.

مخروط افکنه

برای درک بهتر ذخیره آب در آبرفت های درشت دانه باید به سراغ مخروط افکنه برویم. مخروط افکنه حاصل انتقال مواد تخریبی و فرسایش یافته از کوه و ارتفاعات به دشت است که در محل اتصال این دو در دشت به شکلی بادبزنی ته نشین می شود.

وجود مخروط افکنه نشانه ای از وجود جریان آب و انتقال مواد تخریبی از ارتفاعات بالاتر است. فرسایش و رسوبگذاری معمولا با کاهش ارتفاع و متعادل شدن نسبت به کوه و دشت همراه است.

شیب مخروط افکنه چندان زیاد نیست اما همین شیب باعث می شود که آب به سمت پایین و دشت حرکت کند. به خاطر حجم رسوبات دانه درشت، آب امکان ذخیره شدن در مخروط افکنه را پیدا می کند و ایرانیان باستان با دانستن این نکته، ساخت قنات را در مخروط افکنه ها آغاز کردند.

در برخی از مناطق به خاطر آب ذخیره شده در مخروط افکنه، مزرعه و حتی شهر بنا می شود. بخش های زیادی از شهر تهران روی یک مخروط افکنه بزرگ بنا شده اند. حتی بخش بزرگی از کشور کویت در محدوده یک مخروط افکنه قرار گرفته است.

وقتی رودخانه از کوهستان به دشتی کم شیب میرسد، با کاهش سرعت آب رسوبگذاری آغاز می شود و ابتدا دانه های درشت تر و تدریجا دانه های ریزتر ته نشین می شوند.

نقشه توپوگرافی

نقشه توپوگرافی برای شناسایی مخروط افکنه

برای بررسی یک مخروط افکنه باید به سراغ نقشه توپوگرافی برویم. روی نقشه خطوطی میبینیم که معمولا موازی هستند. به این خطوط که هر کدام شان نشانه ارتفاع ثابتی هستند، خطوط تراز گفته می شود.

با اینکه مخروط افکنه به طور طبیعی محلی برای ذخیره آب محسوب می شود اما میتوان به طریقی مصنوعی آب را درون مخروط افکنه ذخیره کنیم و اینجاست که خطوط تراز اهمیت پیدا می کنند.

به این بخش از یک مخروط افکنه توجه کنید. وقتی سیلاب جاری می شود، قدرت تخریبی بیشتری دارد برای کاهش قدرت تخریبی سیل باید از سرعت آب بکاهیم. به همین دلیل یک سد انحرافی سنگی گابیونی یا سیمانی ارزان قیمت اما مقاوم درست می کنیم که بتواند در مقابل سیل مقاومت کند.

سد انحرافی با منحرف کردن مسیر سیل به یک کانال یا حوضچه طولانی به نام حوضچه آرامش، هم از سرعت آب پر از مواد معلق مثل قلوه سنگ، ماسه و گل و لای می کاهد و هم امکان رسوبگذاری اولیه روی شیب مخروط افکنه را فراهم می کند.

آبخوان داری و مدیریت آبخوانبیشتر بخوانید:آبخیزداری چیست؟

برای اینکه سرعت آب گرفته شود و سرریز آب کاملا یکجا انجام گیرد، باید تمامی این حوضچه دقیقا هم ارتفاع و روی خط تراز ایجاد شود. روی خطوط تراز تعیین شده به وسیله طراحان پروژه که اختلاف ارتفاع چندانی با هم ندارند اما خیلی هم نزدیک نباشند، شیارها و کانال هایی روی سطح زمین ایجاد می شود که آب سرریز شده از بالاتر و پس از گذر از بخش شیبدار، وارد آنها می شود تا پر شوند و بعد از پر شدن آب مجددا از آنها به کانال پایین تر منتقل می شود.

این کانال ها ترکیبی از پشته و حوضچه هستند و دروازه هایی برای ورود آب به حوضچه که کف آن هم تراز است، ایجاد می شود تا آب سرریز شده واردش شود.

نکته مهم این است که وقتی سرعت آب کاهش می یابد، زمان بیشتری برای جذب شدن درون زمین پیدا می کند و به این ترتیب تنها آبی که امکان جذب نیافته، در مسیر شیب به سمت کانال بعدی حرکت می کند.

 

ممکن است بپرسید که آب چگونه جذب آبرفت می شود که بعدا بتوان از آن استفاده کرد. میان ذرات خاک و ماسه و سنگ را هوا اشغال کرده و دقیقا جایی است که میتوان آب را در آن ذخیره کرد. وقتی سیلاب بعد از برخورد با سد انحرافی وارد کانال یا حوضچه آرامش می شود، تدریجا سرعتش گرفته می شود و بعد از سرریز کردن، روی شیب جاری می شود تا به کانال بعدی برسد و آب بعد از پر کردن کانال بعدی، از آن یکی نیز سرریز می شود و به سمت کانال های بعدی حرکت می کند.

آبخوان داری و مدیریت آبخوانبیشتر بخوانید:پیشنهاد تغییر سیاست «تخصیص آب» در مقیاس حوزه آبریز

فراموش نکنیم که این کانال ها شیارهایی در دل خاک و زمین هستند و آب از طریق آنها به درون زمین نفوذ می کند. حال ممکن است بپرسید، تکلیف زمین های حد واسط دو کانال روی شیب زمین چیست؟

طبیعت کار خودش را اینجا کرده است و موجودی به نام خرخاکی که نوعی سخت پوست حاضر در مناطق بیابانی نیز هست، همیشه به دنبال رسیدن به رطوبت، زمین را به شکلی عمودی حفر می کند و به این ترتیب بر میزان تراوایی زمین می افزاید.

به هنگام جاری شدن سیل البته با سرعتی کم این حفره ها به جذب آب به وسیله زمین کمک شایانی می کنند. با آمدن سیلاب، تخلخل یا به عبارتی فضایی که میان ذرات خالی مانده اندک اندک پر می شود و به این ترتیب آبخوان یا سفره آب زیرزمینی با راهی ساده تغذیه شده است.

مساحت آبخوان ها در ایران بیش از ۴۰ میلیون هکتار است و امکان ذخیره آبی بیشتر از بارندگی ۵ سال در این آبخوان ها وجود دارد.

برای سهولت دسترسی شما کاربران عزیز به آخرین مطالب و اخبار سایت تصمیم گرفتیم تا خبرنامه ایمیلی انجمن علوم مهندسی آب را راه اندازی کنیم. عضویت در این خبرنامه رایگان بوده و برای عضویت کافی است نام و ایمیل خود را وارد کنید

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *