آب یکی از مواد مایع و فراوان ترین ماده ی مرکب بر روی سطح کره زمین و بستر اولیه حیات به شکلی که امروزه می‌شناسیم، است. بیش از ۷۱.۱% وزن یک انسان از آب تشکیل شده است و نیز بیش از ۷۰% سطح کره زمین را آب پوشانده است (نزدیک به ۳۶۰ میلیون از ۵۱۰۰ میلیون کیلومتر مربع).
با وجود این حجم عظیم آب تنها ۳ درصد از آب های کره زمین شیرین و قابل شرب است و باقی آن به علت محلول بودن انواع نمک ها خصوصاً نمک خوراکی غیرقابل استفاده است. از همین دو درصد آب شیرین بیش از ۹۰ درصد به صورت منجمد در دو قطب زمین و دور از دسترس بشر واقع شده است.
حجم آب موجود در کره زمین (Earth’s Water)
اگر کسی از فضا به زمین نگاه کند، آن را یک سیاره آبی رنگ و پر از آب خواهد دید. حجم کل آب های موجود در کره زمین، رقمی در حدود ۱.۳۸۶ بیلیون کیلومتر مکعب تخمین زده شده است. این حجم با توجه به چرخه آب به طور دائم در بین منابع مختلف در حال جابه‌جایی است.
منابع آب در کره زمین
مهمترین منابع آب در کره زمین عبارتند از:
- آب های زیرزمینی (قنات، چاه، چشمه)
- آب های جوی (باران و برف)
- آب های سطحی (رودخانه، دریا، دریاچه و اقیانوس)
همچنین بخشی از آب موجود در کره زمین به‌صورت بخار در اتمسفر و بخش دیگری نیز به صورت جامد در یخچال های طبیعی وجود دارد. حجم تقریبی میزان آب ذخیره شده در این منابع به این شرح است:
- اقیانوس‌ها : حدود ۱٬۳۲۰ میلیون کیلومتر مکعب (۹۷٫۲٪)
- یخچال های طبیعی : حدود ۲۵ میلیون کیلومتر مکعب (۱٫۷٪)
- سفره های زیرزمینی : ۱۳ میلیون کیلومتر مکعب (۰٫۹٪)
- آب های شیرین : موجود در در دریاها، دریاچه ها و رودها: ۲۵۰ هزار کیلومتر مکعب (۰٫۰۲٪)
- بخار آب در هواکره : حدود ۱۳ هزار کیلومتر مکعب (۰٫۰۰۱٪)
میانگین جهانی توزیع آب
میانگین جهانی توزیع میزان استفاده ی آب در بخش‌های مختلف در سال ۲۰۰۳ به صورت زیر بود:
- کشاورزی : حدود ۶۹%
- صنعت : حدود ۲۳%
- مصارف خانگی : حدود ۸%
بخش کشاورزی به دلیل آبیاری محصولات میزان زیادی آب مورد استفاده قرار می دهد. از سال ۱۹۶۰ میانگین جهانی میزان برداشت آب از منابع به منظور آبیاری زمین ها ۶۰٪ افزایش یافته است و این در حالی است که بین ۲۰٪ تا ۳۰٪ آن تبخیر یا جاری می‌شود و به هدر می‌رود.
میزان برداشت آب در کشورهای در حال توسعه به علت نداشتن ابزار مناسب دو برابر کشورهای توسعه یافته برای هر هکتار است، در حالی که میزان محصولات کشاورزی آنها یک سوم می‌باشد.
به‌علاوه، در اکثر نقاط خشک و نیمه‌خشک، به علت کمبود بارش های جوی، ۹۰٪ آب مورد نیاز برای آبیاری زمین ها از آب شیرین تأمین می‌گردد، در حالی که کشورهای توسعه‌یافته این رقم را به ۴۰٪ رسانده‌اند.
توزیع میزان استفادهٔ آب به منظور مصارف خانگی نیز در نواحی گوناگون مختلف می‌باشد. به طور مثال و طبق آمار منتشر شده توسط برنامه عمران سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۶، میانگین میزان آب مصرفی در ایالات متحده حدود ۵۷۵ لیتر و در اروپا بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ لیتر در روز برای هر شخص می‌باشد، در حالی که در کشور موزامبیک این رقم حدود ۱۰ لیتر می باشد.
اگر چه حجم کلی آب های موجود بر روی زمین نسبتاً زیاد می نماید اما متجاوز از ۹۷٪ این آب ها در دریاها و اقیانوس ها متمرکز هستند و حدود ۲٪ نیز به صورت یخ و یخچال ها در مناطق قطبی تجمع یافته است. از یک درصد آب باقی مانده نیز بخش زیادی در اعماق زمین بوده که استخراج آن مشکل و از دسترس انسان به دور است.
به‌علاوه، منابع آب شیرین در سطح زمین به طور یکنواخت توزیع نشده‌اند. درحال حاضر، ۹ کشور ۶۰٪ کل منابع آب شیرین را به خود اختصاص می‌دهند: کانادا، چین، کلمبیا، پرو، برزیل، روسیه، ایالات متحده آمریکا، اندونزی و هند.
در مقابل حدود ۸۰ کشور با کمبود آب مواجه‌اند که برخی از آنها تقریباً به هیچ منبع آب شیرین قابل توجهی دسترسی ندارند: کویت، بحرین، مالت، امارات متحده عربی، سنگاپور، اردن و لیبی.
با توجه به افزایش روزافزون جمعیت، توسعه صنایع و افزایش آلودگی منابع آب شیرین، دسترسی به آب کافی و مناسب در برخی از کشورها به یک بحران جدی تبدیل شده است. با توجه به میزان منابع آب و سرانه مصرف، ایران از جمله کشورهایی است که در گروه کشورهای مواجه با کمبود فیزیکی آب قرار دارد. این گروه شامل کشورهایی است که در سال ۲۰۲۵ با کمبود فیزیکی آب مواجه هستند.
این بدان معناست که حتی با بالاترین راندمان و بهره وری ممکن در مصرف آب، برای تأمین نیازهایشان آب کافی در اختیار نخواهند داشت. حدود ۲۵ درصد مردم جهان از جمله ایران مشمول این گروه می‌باشند.
براساس شاخص فالکن مارک، کشور ایران در آستانه قرار گرفتن در بحران آبی است. با توجه به اینکه در دهه ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ خورشیدی حدود ۶۹ درصد از کل آب تجدیدپذیر سالیانه مورد استفاده قرار می‌گیرد، بر اساس شاخص سازمان ملل، ایران نیز اکنون در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد.
بر اساس شاخص مؤسسه بین‌المللی مدیریت آب نیز، ایران در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. بنا بر شاخص های ذکر شده، کشور ایران برای حفظ وضع موجود خود تا سال ۲۰۲۵ باید بتواند ۱۱۲ درصد به منابع آب قابل استحصال خود بیفزاید که این مقدار با توجه به امکانات و منابع آب موجود غیرممکن به نظر می‌رسد.
سازمان محیط زیست سرعت استفاده از منابع آب زیرزمینی در ایران را در قیاس با استاندارد جهانی سه برابر بیشتر تخمین می‌زند. این برداشت بی‌رویه عامل خشکیدن ۲۹۷ دشت از ۶۰۰ دشت ایران می‌باشد. همچنین بخاطر عدم رسیدگی به شبکهٔ انتقال آب ۳۵۵ میلیارد مترمکعب آب در مسیر انتقال هدر می‌رود. مطابق گزارش شرکت آب و فاضلاب، دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران تا تاریخ شهریور ماه سال نود چهار ۴۰٪ از شبکه آب کشور فرسوده اعلام شد. ۱۳٪ از کل هدر رفتن آب ایران تا این تاریخ به موجب همین فرسودگی بوده است.
راهبردهای بلند مدت توسعه ی آب و سند فرابخشی آب
از این رو این بحران و کمبود آب عزم و تلاش جدی مسئولان و مردم را میطلبد و نیازمند یک برنامه بلند مدت و سند فرابخشی جهت احیای منابع آب کشور و بالابردن فرهنگ مصرف آب در بین مردم را میطلبد که موارد زیر جهت راهبردهای بلند مدت توسعه ی آب و سند فرابخشی آب پیشنهاد می شود :
افزیش بهره وری آب
- افزیش ارزش افزوده به ازای هر واحد مصرفی آب
- افزیش کارایی و کاهش تلفات در کلیه مراحل زنجیره استحصال تا مصرف
- همزمانی و هماهنگی در اجری طرح های ذخیره سازی و تأمین آب با طرح های شبکه هی آبیاری و زهکشی، آبرسانی به شهرها و صنایع و طرح های مکمل آب
- اصلاح، تجهیز، نوسازی و یکپارچه سازی اراضی کشاورزی با اولویت اراضی پایین دست سدهای ساخته شده و در دست ساخت.
- بهبود مدیریت مصرف آب کشاورزی
- تحویل حجمی آب بر اساس سند ملی آب و توجه ویژه به الگوی زمانی بهینه مصرف (به ویژه در آبیاری) در بهره برداری از تأسیسات آبی و طرح های تأمین آب
- امکان سنجی آبیاری تکمیلی بری کشت دیم
- تعیین و کاربرد الگوی مصرف بر اساس رعیت مصرف «مطلوب و ضرور» با توجه به شریط جغرافیایی و آب و هوا
- بازچرخانی و استفاده از منابع آب غیر متعارف (وضع مقررات لازم و فراهم نمودن زمینه های فنی و عملی استفاده مجدد از آب)
- ایجاد سامانه های نوین تأمین و توزیع آب شرب (نظیر سیستم های دوگانه و آب بسته بندی در مناطق فاقد آب با کیفیت بالا)
- افزیش سهم بخش صنعت از کل مصرف آب بری تأمین نیازهای توسعه صنعتی کشور
- اولویت بخشی به اعمال روش های فراگیر مدیریت تقاضا و مصرف آب نسبت به مدیریت تأمین آب در تخصیص منابع مالی
- اعمال مدیریت توأمان عرضه و تقاضا و هماهنگی در مدیریت تأمین و مصرف آب
- مهار و کنترل منابع آب حوضه های مرزی و مشترک
حفاظت و پیداری کمی و کیفی منابع آب
- تعادل بخشی آبخوان های با بیلان منفی و کیفیت نامناسب
- ایجاد تعادل بین تغذیه و برداشت از طریق تمهیدات غیر سازه ی و سازه ی
- انتخاب الگوی مناسب توسعه در مناطق با محدودیت آب نظیر توسعه صنعت محور، صنیع با نیاز آبی کم، خدمات و کشت گلخانه ی واجد ارزش اقتصادی بالا
- افزیش منابع در دسترس بری ترمیم منابع آبی از طریق استفاده تلفیقی از آب های سطحی و زیرزمینی، مهار آب های خروجی از کشور با اولویت استفاده از منابع آب هی مشترک، تغذیه مصنوعی، پخش سیلاب، سدهای زیرزمینی و بکارگیری روش های نوین استحصال آب
- اولویت در اجری برنامه های آبخیزداری در سدهای موجود و در دست ساخت به منظور جلوگیری از فرسایش و رسوب گذاری و حفظ پوشش گیاهی و کاهش سیلاب
- کاهش آلاینده هی شیمیایی در محیط های کشاورزی از طریق بکارگیری فن آوری های جدید از قبیل عملیات به زراعی و بیولوژیکی
- الزام مجتمع های کشت و صنعت به کاهش آلاینده ها در پساب های کشاورزی
- گسترش پوشش شبکه فاضلاب شهری و روستائی و متناسب نمودن ایجاد تأسیسات تصفیه فاضلاب جهت استفاده از پساب تصفیه شده
- تخصیص پساب تصفیه شده به سرمیه گذار تصفیه کننده فاضلاب (با در نظر گرفتن حق خرید توسط دولت به قیمت کارشناسی در دشت های ممنوعه)
- افزیش ضریب ایمنی منابع آب و تأسیسات در دست بهره‌برداری تأمین آب شرب با اولویت حریم چاه های آب شرب و مناطق آسیب پذیر منابع آب سطحی برای مصون سازی تأسیسات از خطر ورود آلودگی سریع
- تعیین بستر و حریم، آزادسازی و حفاظت رودخانه ها و سواحل و مسیل های کشور
اصلاح ساختار اقتصاد آب
- تعیین ارزش و هزینه کامل آب در هر یک از حوضه هی آبریز
- قیمت گذاری آب به گونه ی که همگام با اصلاح ساختار اقتصادی کشور، متوسط قیمت به سمت هزینه نهایی بلند مدت میل نماید
- ایجاد نظام تخصیص بری مصارف الزامی (شامل: مصارف پایه شرب، امنیت غذیی و پایه محیط زیست)
- تخصیص آب به سیر مصارف در هر یک از حوضه های آبریز فرعی در قالب ساز و کارهای اقتصادی (بازار رقابتی)
- تشکیل بازار آب در جهت تقویت ارزش اقتصادی، تخصیص بهینه و تثبیت حقوق آب
- تنوع بخشی در ضوابط و روش های جلب سرمیه های بخش خصوصی و مشارکت بهره برداران آب در تأمین منابع مالی، ساخت و بهره برداری از طرح های عمرانی آب و کشاورزی
گسترش آگاهی عمومی و توسعه و فن آوری تحقیقات
- گسترش آگاهی عمومی و توسعه فن آوری و تحقیقات با ویژگی های: کاربردی، بوم سازگار، مقرون به صرفه و مبتنی بر نیازهای فعلی و آتی
- ظرفیت سازی و تربیت نیروی انسانی (و به هنگام سازی دانش و ارتقاء مهارت آنان)
- دستیابی به روش ها و فن آوری نوین جهانی (انتقال فن آوری و دانش فنی به کشور) و همگام سازی با روند سریع پیشرفت های جهانی
- انجام تحقیقات کاربردی در زمینه های مرتبط