سد و سدسازی تاریخچه ای کهن در تمامی نقاط جهان دارد که در این بین سدهای منحصربفردی نیز یافت می شود که بسته به ویژگی های آن ها به شهرت رسیده اند.
سد چیست؟
مفهوم سد و سدسازی در فرهنگ فارسی و عربی آن قدر روشن است که هم در جامعه مهندسی و هم در عرف اجتماع مفهومی بی نیاز از توضیح دارد به طوری که حتی مشتقات آن در فرهنگ ماکاملا مانوس است، همانند سد معبر، سد راه، مسدود، انسداد و غیره.
به هر حال معنای خاص آن عبارت است از بنایی که بخشی را از بخش دیگر جدا می‌کند و غالباً به مفهوم دیوار یا سازه‌ای است که از حرکت آب (کلا یا جزئاً) جلوگیری نماید تا آب ذخیره گردد یا انحراف بیابد.
برای معادل فارسی این واژه، گاهی «بند» به کار برده شده است مانند بند امیر و در حال حاضر، بند به سدهای کوتاه گفته می‌شود.
معادل انگلیسی واژه سد، dam است.
بیشتر بخوانید:انواع سدرده بندی از نظر ویژگی سدها
از دیدگاه مقررات اجرایی، ارزیابی‌ها و رده بندیها، سدها را به دو گروه کوتاه و بزرگ تقسیم نموده اند:
سد بزرگ بر اساس تعریف پذیرفته شده «آی گلد» سدی است که:
- ارتفاع آن (فاصله بین پایینترین سطح پی عمومی آن تا تاج آن) بیش از ۱۵ متر باشد
- اگر ارتفاع آن بین ۱۰ متر تا ۱۵ متر است، یکی از شرایط زیر را داشته باشد
- طول تاج از ۵۰۰ کمتر نباشد
- ظرفیت دریاچه حاصل از آن سد از ۶، ۱۰ متر مکعب کوچکتر نباشد؛
- حداکثر تخلیه سیلاب آن از ۲۰۰۰ متر مکعب در ثانیه کمتر نباشد؛
- سد دارای مسائل پیچیده یا مشکل در شالوده باشد به طوری که نیاز به مطالعات و راه حل‌های خاص داشته باشد
- در طراحی سد مسائل خاص غیر معمول وجود داشته باشد.
مرتفع‌ترین سدهای دنیا
ارتفاع سدها به فاکتور‌های مختلفی وابسته است که از آن جمله می‌توان به توپوگرافی محوطه‌ی اطراف، هدف نهایی از ساخت سد، جریان رودخانه یا الگو‌های بارش در منطقه اشاره نمود.
هرچه ارتفاع سد بیشتر باشد ظرفیت ذخیره‌ی آب آن نیز بیشتر است.
بیشتر بخوانید:مراحل ساخت سدسد اینگوری Inguri، گرجستان
مانند سد ژائووان، اینگوری نیز یک سد قوسی بتنی است و با ارتفاع ۲۷۱.۵ متر، دومین سد قوسی مرتفع دنیا به شمار می‌رود.
این سد بر روی رودخانه‌ی اینگوری در ارتفاعات گرجستان و شمال شهری به نام Jvari ساخته شده و ذخیره‌ای عالی برای توزیع آب و تولید برق به شمار می‌رود.
عملیات ساخت و ساز این سد در سال ۱۹۶۱ آغاز شده و در سال ۱۹۷۸ تکمیل گشته است.
سد وایونت Vajont، ایتالیا
این سد در ۱۰۰ کیلومتری شمال ونیز واقع شده و در سال ۱۹۵۹ ساخت آن تکمیل گشته است.
هرچند به علت یک خطای طراحی، این سد امروز از نظر جغرافیایی ناپایدار بوده و استفاده نمی‌شود.
در سال ۱۹۶۹ این سد باعث لغزش زمین شده و سیل ناشی از این پدیده باعث کشته شدن ۲۰۰۰ نفر و نابودی چندین روستا در دره‌ی پیاوه شد.
ارتفاع این سد ۲۶۱.۶ متر بوده و با سد بعدی در این لیست تنها مقدار اندکی فاصله دارد.
سد مانوئل مورنو توررس Manuel Moreno Torres، مکزیک
این سد خاکی دارای ارتفاع ۲۶۰ متری است و همین موضوع آن را در رده‌ی بلندترین سدهای دنیا قرار می‌دهد.
این سد بر روی رودخانه‌ی Grijalva و بین سال‌های ۱۹۷۴ و ۱۹۸۰ ساخته شده است.
این سد اخیرا بازسازی شده و در حال حاضر مرتفع‌ترین سد و بزرگترین نیروگاه برقی مکزیک به شمار می‌رود.
این سد در یک منطقه‌ی متزلزل از نظر جغرافیایی ساخته شده و به همین دلیل طراحی آن متناسب با شرایط محیطی صورت گرفته است.
سد Mauvoisin، سوئیس
این گزینه، دومین سد مرتفع سوئیس به شمار رفته و ۲۵۰ متر ارتفاع دارد و روی رود دره‌ی Bagnes ساخته شده است.
عملیات ساخت این سد در سال ۱۹۵۱ آغاز شد و در سال ۱۹۵۷ تکمیل گشت و تا سال ۱۹۹۱ نیز ارتفاع آن افزایش پیدا کرده است.
این سد دارای مخزنی بزرگ بوده و از آن برای ذخیره‌ی آب در طول زمستان استفاده می‌شود.
هدف اصلی از ساخت این سد تولید برق هیدروالکتریکی و تامین نیروی برق شهر‌های بوده است.
ساخت این سد از لحاظ تکنیکی بسیار چالش برانگیز بوده چرا که زمینه‌ی ساخت آن کوهستانی بوده است.
سد لاژیوا Laxiwa، چین
با ارتفاع ۲۵۰ متری، این سد نیز در لیست ده تایی بلندترین سدهای دنیا قرار گرفته است.
این سد بر روی رودخانه‌ی زرد و در استان Qinghai (شمال غربی چین) واقع شده است.
برای ساخت این سد رودخانه‌ی زرد می‌بایستی از مسیر اصلی خود جابجا شده و قسمت‌های زیادی از زمین حفاری می‌شد.
این سد در عرض ۵ سال و بین سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۹ ساخته شده است.
این سد یکی از چندین سد احداث شده بر روی رودخانه‌ی زرد بوده و اختلالات قابل ملاحظه‌ای در الگوی جریان طبیعی رودخانه و تنوع زیستی اطراف آن ایجاد کرده است.
سد تهری Tehri، هند
مرتفع‌ترین سد هند، ۲۶۰.۵ متر ارتفاع داشته و بر روی رودخانه‌ی Bhagirathi نزدیک روستایی به نام تهری ساخته شده است.
این سد به دلیل مشکلاتی که برای جنگل‌ها و روستا‌های اطراف خود ایجاد کرد، با اعتراضات گسترده‌ای از طرف جوامع محلی و فعالان محیط زیست مواجه شد.
مهم‌ترین هدف ساخت این سد، تولید برق، توزیع آب برای آبیاری و مصارف شهری بوده است.
تهری یک سد خاکی و صخره‌ای بوده و در نوع خود جز بلندترین‌ها به حساب می‌آید.
سد نورک Nurek، تاجیکستان
این سد بر روی رودخانه‌ی «وخش» در تاجیکستان ساخته شده و با ارتفاع ۳۰۰ متر، مرتفع‌ترین سد دنیا به شمار می‌رود.
این سد از نوع خاکی بوده و یکی از بزرگترین ذخایر آبی در تاجیکستان محسوب می‌شود.
ساخت این سد زمانی که تاجیکستان بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بوده، صورت گرفته و ۱۹ سال طول کشیده است.
ساخت این سد در سال ۱۹۶۱ آغاز و در نهایت در سال ۱۹۸۰ تکمیل شده است.
سد ژائووان Xiaowan، چین
با در نظر گرفتن سرعت زیاد توسعه‌های زیرساختی در چین، جای هیچ تعجبی نیست که یکی از بلندترین سدهای دنیا در این کشور واقع شده است.
این سد بر روی رودخانه‌ی مکونگ واقع شده و دارای ارتفاع ۲۹۲ متری است. هدف از ساخت این سد در درجه‌ی اول تولید برق بوده و دارای ظرفیت ۴۲۰۰ مگاواتی است.
این سد بین سال‌های ۲۰۰۲ و ۲۰۱۰ ساخته شده و مرتفع‌ترین سد قوسی جهان است.
سد گرنده دیکسنس Grande Dixence، سوئیس
این سد بزرگ در سوئیس بر روی رودخانه‌ی دیکسنس در کوه‌های آلپ ساخته شده و دارای ارتفاع ۲۸۵ متر است.
هدف اصلی از ساخت این سد تولید برق هیدروالکتریکی بوده و می‌تواند انرژی برق بالغ بر ۴۰ هزار خانه را تامین کرده و برق را به چهار نیروگاه توزیع کند.
گرنده دیکسنس یک سد ثقلی بتنی بوده و در نوع خود مرتفع‌ترین در جهان به شمار می‌رود.
سد نوژادو Nuozhadu، چین
سد نوژادو Nuozhadu، چین، دومین گزینه از مرتفع‌ترین سدهای دنیا در چین است که اتفاقا بر روی رودخانه‌ی مکونگ ساخته شده است.
این سد در سال ۲۰۱۲ راه اندازی شده و تولید نیروی برق سالانه‌ی آن کمی کمتر از ۲۴۰۰۰ مگاوات و ذخیره‌ی آن ۳۲۰ کیلومتر مربع است.
به غیر از تولید برق، این سد همچنین برای آبیاری زمین‌های زراعی اطراف، کنترل سیل و مسیریابی در راستای رودخانه‌ی مکونگ مورد استفاده است.
هرچند مخزن بزرگ این سد باعث زیر آب رفتن زمین‌های جنگلی و زراعی شده و منتقدانی را از جامعه‌ی بین المللی برانگیخته است.