قنوات که سازه هایی سازگار به شرایط طبیعی هستند، در روزگار استفاده های بی رویه از منابع آب زیرزمینی، رو به نابودی گذاشته اند. البته این سازه های آبی پایدار که هر چند عمری مورد سهل انگاری ها و غفلت افراد قرار گرفته اند، به تازگی با ارتقای سطح دانش عمومی مورد توجه بیشتری هستند.
به گفته متخصصان حوزه آب، احیا ۳۵ هزار رشته قنات زنده ایران که تنها سازه های آبی دیرینه و سازگار با طبیعت فعلی سرزمینمان هستند تنها با اعتباری کمتر از اعتبار ایجاد یک سد میسر خواهد شد.
علی اصغر سمساریزدی، مشاور ارشد مرکز بین المللی قنات با بیان این که قنوات قربانی حفر چاه های متعدد و بی توجهی ما شدهاند، اظهار می کند: قنوات از نیم قرن پیش قربانی عدم مدیریت منطقی در زمینه مصرف آب و استفاده بی رویه از سفره های آب زیرزمینی شدهاند به طوری که تمدن پایدار و سازگار ناشی از آن موصوف به تمدن کاریزی، دگرگون شده است.
وی با اشاره به قنوات به عنوان آموزگاران درس تعامل با طبیعت، تصریح می کند: در گذشته قنات های کوهستانی و نیمه کوهستانی به علت نوسانات آبدهی ناشی از بارندگی سالیانه، سازگاری را به بهره برداران خود دیکته می کردند و در نتیجه مردم نیز به همین منوال خود را با شرایط، تطبیق و سطح زیرکشت خود را به تناسب ترسالی یا خشک سالی تغییر می دادند.
این مسئول اضافه می کند: به عبارتی مردم رابطه ای آمیخته با احترام با محیط زندگی خویش داشته اند و بجا جنگ با طبیعت، راه تعامل و سازگاری با آن را در پیش گرفته بودند، در نتیجه محیط زیست دچار تخریب نمی شد و همواره طبیعت منابع و مواهب خویش را بصورت مستمر و پایدار در اختیار آنان قرار می داد.
وی با بیان اینکه قنوات هنوز هم میتوانند ادامه حیات دهند، میگوید: هر چند قنوات کوهستانی به ویژه در خشکسالی ها وضعیت خوبی ندارند اما اخیرا مردم نسبت به آنان علاقه بیشتری نشان می دهند؛ موضوعی که برگشت به ثمرات تمدن کاریزی را دربرخواهد داشت.
مشاور ارشد مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی با بیان این که آب استحصالی از قنات جوابگوی نیازهای کنونی جامعه نیست، تصریح میکند: رشد فعلی جمعیت و نیاز بیشتر به منابع آبی منجر شده تا قنوات به تنهایی جوابگوی نیاز آبی فعلی نباشند، به همین منظور تمهیداتی برای عرضه منابع آب جدید لازم است که نمیتوان بدون اتکا به آنان شرایط را مدیریت کرد.
وی می افزاید: به عنوان مثال قنات ها در دهه ۳۰ و ۴۰ شمسی پاسخگو نیاز شهر یزد با جمعیت ۸۰ هزار نفر بودهاند ولی طبیعی است که نمی توانند پاسخگوی جمعیت ۷۰۰ هزار نفری کنونی باشند بنابراین ضمن حفظ قنوات باید به سایر منابع آبی و همچنین مدیریت مصرف آب نیز فکر کرد.
سمساریزدی با بیان این که ارزش های خلق شده این سازه منجربه اهمیت قنوات می شود، می گوید: ارزش های قنوات در رفع چالش های فعلی فراوری منابع آب می تواند الهام بخش باشد.
وی با بیان اینکه الگوی سازگاری قنات باید همچنان حفظ شود، تصریح می کند: در گذشته سطح زیرکشت را متناسب با بارندگی و خشکسالی که پدیده ای معمول در تاریخ فلات مرکزی بوده، وفق می یافت و از کمترین میزان آبدهی قنوات به بهترین نحو استفاده می شد لذا پیشنهاد می شود تا همچنان حفظ و بسط ارزش ها و درس های ناشی از نظام مدیریت سنتی آب، مورد توجه تصمیم گیران باشد.
این مسئول ایجاد قنات جدید را اقدامی دور از عمل کردن می داند و می گوید: چند محدودیت برای ایجاد قنوات جدید وجود دارد که شامل پرهزینه بودن آن و نیاز به نیرو و زمان قابل توجه است که انسان امروزی آن را را نمی پذیرد.
وی اضافه می کند: از طرفی اغلب دشت های ایران ممنوعه هستند و حفر چاه و قنات در آنها ممنوع است و البته از آن جایی که حفر چاه راحت تر و بسیار سریعتر بهره برداران را به مقصد میرساند، گرایش بیشتری به حفر چاه نشان می دهند لذا این عوامل باعث شده تا انگیزه ای برای حفر قنات جدید باقی نماند.
وی حفظ و احیا قنوات موجود را امری ضروری میخواند و با طرح این سئوال که « چگونه است که تعداد قناتهای فعال کشور از ۵۵ هزار رشته به حدود ۳۵ هزار رشته رسیده و جمع آبدهی آنان به یک چهارم تقلیل یافته است؟»، تصریح میکند: باید به جا ایجاد قنات جدید، همه توانمان را جمع کرده تا قناتهای موجود را حفظ کنیم و هرچه در توان و توشه داریم را در قبال حفظ قناتهای کنونی مصرف کنیم.
این مسئول با تاکید بر عدم تجاوز به حریم قنوات، اضافه میکند: باید میله چاههای قنوات را شبانه پر نکنیم، روی میله چاههای آنها پمپ نگذاریم و آب آنها را به صورت غیرقانونی و غیرموجه مصرف نکنیم، فاضلابها را در آنان تخلیه و آب آنان را آلوده نکنیم.
وی ادامه میدهد: نباید روی آنها ساختمانسازی، شهرکسازی و جادهسازی کنیم بلکه در عوض باید آنها را بازسازی، مرمت و لایروبی کنیم چرا که زمانی این میراث، ارزشمند و این ابتکار خلاقانه نیاکان، افتخارآفرین است که در عمل از آنها خوب مراقبت و نگهداری کنیم.
سمساریزدی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی خواست هرچند به صورت آزمایشی در یکسال مالی، بودجهای معادل ایجاد یک سد را به احیا و مرمت کلیه قنوات کشور اختصاص دهند تا از نتیجه آن شگفت زده شوند و این سنت حسنه را هر سال تکرار کنند.
وی با اشاره به لازمه مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی با بهرهگیری از طرح تعادلبخشی منابع آبهای زیرزمینی و همافزایی سازمانی و همچنین جامعه بهرهبردار، تصریح میکند: باید با آموزش، روشهای نوین و تجربیات موفق کشاورزان را در تعاملات مشارکت دهیم.
سمساریزدی با اشاره به مقوله حکمرانی آب، خاطرنشان میکند: حکمرانی آب به آن معناست که ذینفعان در برنامهریزیهای مربوط به آن مشارکت کنند چرا که دوران بیتوجهی به کشاورزان خبره و بها ندادن به نظرات و پیشنهادات آنان و خود را عالم دهر دانستن گذشته است.
وی با تاکید بر افزایش آگاهیهای عمومی، اضافه میکند: اگر در گذشته نظامهای سنتی مدیریت آب و کشاورزی موفق بودهاند و منجربه پایداری شدهاند، علت را باید در مشارکت و مداخله مطلق بهرهبرداران جستجو کرد چرا که مشکل آب با ایجاد سازههای جدید حل نمیشود بلکه باید به اقدامات غیرسازهای که طرح تعادل بخشی منابع آب یکی از آنهاست توجه ویژهای شود.
این پژوهشگر حوزه قنات با بیان اینکه فعالیتهای فرهنگی و افزایش آگاهیها میتواند گام بزرگی در راستا مدیریت مصرف منابع آبی محسوب شود، میگوید: این فعالیتها که منابع اعتباری گزافی هم نمیخواهد، اگر درست اجرا شوند میتواند نتایج درخشانی را در زمینه افزایش بهرهوری و مدیریت مصرف آب در پی داشته باشد.
مشاور ارشد مرکز بینالمللی قنات با تاکید بر این که به نظر میرسد اقدامات غیرسازهای، ترویجی و فرهنگی مرتبط با مدیریت مصرف آب از بودجه قابل توجهی برخوردار نیست، میگوید: باید در این زمینه بیشتر متمرکز شویم و هزینه بیشتری را برای آن صرف کنیم چرا که هر چه در این زمینه بیشتر بکاریم، صد چندان درو خواهیم کرد.
منبع: اسکان نیوز (۱۹۵۹۷)